Vị sư từng “làm rung chuyển nước Mỹ”
Nhà sư Thích Trí Quang thọ 96 tuổi, viên tịch tại Huế. Ông sống 44 năm dưới chế độ cộng sản, từ 1975 đến 2019 – một quãng đời dài gần bằng cả một kiếp người. Điều khiến nhiều người suy nghĩ không phải chỉ là tuổi thọ, mà là sự im lặng kéo dài suốt chừng ấy năm, ngoại trừ việc Trí Quang Tự Truyện được phép xuất bản năm 2011 dưới dấu triện của Nhà xuất bản Tổng Hợp TP.HCM.
Trước 1975, Thích Trí Quang từng là “linh hồn của Phật giáo tranh đấu”, là gương mặt tiêu biểu của nhóm Ấn Quang, là người được báo chí phương Tây gọi là “người làm rung chuyển nước Mỹ”. Sáng kiến đưa bàn thờ Phật ra giữa đường, để tăng ni tụng kinh dưới những hàng dây điện và tiếng xe cộ, đã đặt chính quyền Sài Gòn vào thế kẹt: dẹp thì máu đổ, bị mang tiếng đàn áp Phật giáo; không dẹp thì phong trào lan rộng, đường phố biến thành pháp trường dư luận. Cuối cùng, cả Đệ nhất lẫn Đệ nhị Cộng hòa đều sụp đổ, miền Nam rơi vào tay cộng sản Bắc Việt. Dù muốn hay không, tên tuổi Thích Trí Quang gắn chặt với những cột mốc ấy.
Bối cảnh Đệ nhất Cộng hòa: từ vô chính phủ đến ổn định
Để công bằng với lịch sử, phải nhớ rằng khi Ngô Đình Diệm lên nắm quyền, miền Nam gần như vô chính phủ: ngân khố rỗng, lực lượng giáo phái cát cứ, xã hội rối ren. Mỹ hậu thuẫn, nhưng không thể trong một sớm một chiều dựng nên một nhà nước vững. Trong bối cảnh ấy, chủ trương chống cộng là sợi dây sống còn. Hai triệu người miền Bắc bỏ “nơi chôn nhau cắt rốn” để đi vào Nam không phải trò đùa; đó là lực lượng thật sự chống cộng, là chỗ dựa cho chính thể non trẻ. Việc họ – đa phần là giáo dân – được ưu ái hơn cũng là điều dễ hiểu trong một chiến lược chính trị.
Nhưng chính ở đây, mầm mống xung đột tôn giáo nảy sinh. Thiên Chúa giáo từng bước được gọi là “Công giáo”, như ngầm khẳng định vị thế “chính thức, phổ quát”. Tổ chức tốt, được phương Tây hậu thuẫn, có tham vọng trở thành “quốc giáo” – những điều đó ai cũng thấy, từ chuyện ảnh hưởng của Tổng Giám mục Ngô Đình Thục đến thái độ ưu tiên trong bộ máy nhà nước. Phật giáo – vốn đông đảo nhưng lỏng lẻo, thiếu tổ chức – cảm thấy bị đẩy ra bên lề. Mâu thuẫn không chỉ là tín ngưỡng, mà là cảm giác bất công.
Khi tôn giáo quên đặt Tổ quốc lên trước
Vấn đề không nằm ở chỗ Phật giáo có quyền đòi hỏi công bằng hay không – dĩ nhiên là có. Vấn đề là cả hai phía đều để tham vọng tôn giáo lấn át ưu tiên số một là chống cộng sản. Thiên Chúa giáo muốn củng cố ưu thế, Phật giáo muốn “vị đạo pháp và dân tộc” theo cách riêng của mình. Nhưng trong khi tranh đấu đòi quyền lợi tôn giáo, ít ai đặt câu hỏi: nếu chế độ sụp đổ, ai sẽ lấp khoảng trống, ai sẽ chớp thời cơ?
Nhiều người hôm nay cố gắng minh oan cho Thích Trí Quang: ông không cộng sản, không CIA, chỉ là cao tăng thuần túy; ông chống “chế độ gia đình trị họ Ngô”, chống đàn áp Phật giáo; còn việc Mỹ lật đổ và giết Ngô Đình Diệm là chuyện của Mỹ. Lịch sử quả thật ghi rõ, Washington quyết định “thay ngựa giữa dòng” vì quyền lợi của họ. Nhưng cũng phải thừa nhận: nếu miền Nam ổn định, nếu xã hội không bị đẩy vào khủng hoảng bởi những cuộc xuống đường triền miên, Hoa Kỳ đã không dễ dàng ra tay như vậy. Một chính thể vững vàng, được dân ủng hộ, không phải là món đồ chơi để siêu cường muốn vứt lúc nào thì vứt.
Nói cách khác, nếu không có phong trào tranh đấu cách đó, hoặc nếu phong trào biết dừng ở ranh giới bảo vệ Phật giáo nhưng không làm lung lay nền tảng chống cộng, thì lịch sử có thể đã rẽ sang lối khác. Đệ nhất Cộng hòa có thể tồn tại lâu hơn. Và 30 tháng Tư – rất có thể – đã không đến theo cách mà chúng ta biết.
44 năm im lặng: câu hỏi lớn gửi cho một cao tăng
Nhưng thôi, những giả định lịch sử chỉ để hiểu thêm trách nhiệm của từng nhân vật. Điều khiến nhiều người trăn trở hơn là: tại sao nhà sư Thích Trí Quang hoàn toàn im lặng từ sau 1975? Nếu ông từng xuống đường vì Phật giáo bị đàn áp, thì sau 1975, Phật giáo có còn bị đàn áp không? Phật giáo “quốc doanh” hôm nay có phải là lý tưởng “vì đạo pháp và dân tộc” mà ông từng hô hào? Các chùa chiền bị kiểm soát, tăng ni chân tu phải lùi vào bóng tối, tôn giáo bị biến thành công cụ trang trí cho chế độ – những điều đó, một người tinh tế như ông lẽ nào không nhìn thấy?
Với uy tín và kinh nghiệm của mình, trong suốt 20, 30 năm sau biến cố 1975, nếu Thích Trí Quang cất một tiếng nói, liệu có bao nhiêu Phật tử được vực dậy, bao nhiêu sự thật được sáng tỏ hơn? Thế nhưng ông chọn im lặng, ẩn trong chùa, để mặc dư luận tha hồ gắn lên mình mọi nhãn mác: cộng sản nằm vùng, người của Mỹ, người của Tàu, anh hùng, tội đồ... Im lặng đôi khi là một hạnh tu, nhưng im lặng trước hậu quả của chính những việc mình đã góp phần gây ra thì khó có thể gọi là sòng phẳng.
Món nợ với lịch sử, với Phật giáo, với khẩu hiệu “vì đạo pháp và dân tộc”
Từ góc nhìn rất bình dân, người viết chỉ dám nói thế này: một vị sư từng làm dậy sóng chính trường, từng nhân danh “đạo pháp và dân tộc” để kêu gọi hàng vạn người xuống đường, thì không thể chỉ im lặng rồi lùi vào bóng tối như chưa từng có gì xảy ra. Đó là sự không sòng phẳng với những linh hồn đã ngã xuống trong các cuộc bạo động, với những gia đình tan nát sau đảo chính, với chính miền Nam đã mất.
Không sòng phẳng với lịch sử: bởi lịch sử cần sự minh bạch, cần những lời kể từ người trong cuộc. Im lặng để mặc cho kẻ thắng trận viết lại mọi thứ theo ý mình, trong khi mình biết rõ những góc khuất, là cách thoái thác trách nhiệm. Không sòng phẳng với Phật giáo: bởi Phật giáo Việt Nam – vốn hiền hòa, bao dung – đã bị kéo vào một cuộc chơi quyền lực, bị lợi dụng, bị chia cắt. Khi thấy đạo pháp bị tổn hại, một người từng tự nhận “vì đạo pháp” lẽ ra phải nói điều gì đó.
Và cũng không sòng phẳng với chính khẩu hiệu “vì đạo pháp và dân tộc”. Khi dân tộc rơi vào tay một chế độ độc tài, khi tự do tín ngưỡng bị bóp nghẹt, khi những người tu hành chân chính bị đẩy ra bên lề, lời giải thích không thể chỉ là… im lặng.
Một vị chân tu và đòi hỏi tối thiểu về minh bạch
Một vị chân tu, trước hết, phải minh bạch với chính mình, với Phật tử, với lịch sử. Không ai đòi hỏi Thích Trí Quang phải hoàn hảo, bởi không ai sống giữa cơn bão chính trị mà không có sai lầm. Nhưng người ta có quyền chờ ở ông một lời tự vấn, một chút nhìn lại, một sự nhận lỗi – nếu có – hoặc ít nhất là một lời giải thích cho những lựa chọn sinh tử đã đẩy cả một miền đất nước vào ngã rẽ khác.
Ông đã không làm điều đó. Ông ra đi trong tiếng tụng kinh, giữa khói hương chùa Huế, để lại phía sau một dải dài khen chê, oán giận, tri ân lẫn lộn. Với nhiều người, ông là anh hùng. Với nhiều người khác, ông là tội đồ. Có lẽ, nếu ông từng một lần bước ra khỏi im lặng để đối thoại một cách sòng phẳng, cả hai thái cực ấy đều sẽ bớt cực đoan hơn.
Nhưng lịch sử đã chọn cách ghi tên Thích Trí Quang như thế: một bóng hình mờ ảo giữa hai làn nước, từng làm dậy sóng rồi im lìm, để người đời sau tự mình lần mò trong đêm. Và ở đâu đó, những Phật tử chân thành vẫn thầm hỏi: nếu thực sự “vì đạo pháp và dân tộc”, liệu im lặng có phải là câu trả lời cuối cùng?
