Ở tuổi 24, nghề nghiệp của Yuujin Watanabe cũng khá kỳ lạ: Cố vấn nghỉ làm việc. Làm việc cho công ty
Momuri (có nghĩa là
"đủ rồi"), Wanatabe hỗ trợ cho những khách hàng đang có nhu cầu xin nghỉ việc song chưa đủ can đảm để thực hiện.
Theo
Channel NewsAsia, với nhiều người đang đi làm ở Nhật Bản, nghỉ việc không chỉ đơn giản là nộp đơn cho sếp. Họ lo sợ bị sếp có phản ứng dữ dội, đồng nghiệp không chấp nhận và các chuẩn mực cứng nhắc, nên đôi khi xin nghỉ việc là chuyện không khả thi.
"Khi đưa ra thông báo ý định xin từ chức với các công ty, chúng tôi đôi khi phải hứng chịu những lời lẽ khá gay gắt", Wanatabe kể, cho biết có thể xem phản ứng từ nơi tuyển dụng giống như sự lăng mạ qua lời nói.
"Một số người cảm thấy bị tổn thương tinh thần và thậm chí là nản lòng".
Kể từ năm 2017, số lượng các công ty cố vấn xin nghỉ làm việc gia tăng, phản ảnh mặt tối trong phương cách làm việc tại Nhật Bản. Hệ thống phân cấp cứng nhắc thường trao cho các sếp có quyền lực quá lớn, trong khi hiện tượng về giờ làm việc kéo dài và làm thêm việc không có lương có chiều hướng tràn lan. Nhân viên cũng khó xin được nghỉ phép, khi cuộc khảo sát hồi năm 2023 của chính phủ chỉ ra cho thấy, trung bình người đi làm ở khu vực tư nhân chỉ có sử dụng 62% thời gian được nghỉ phép theo luật định.
Ngoài việc gây ra tổn hại về thể chất và tinh thần cho người đi làm, văn hóa làm việc còn góp phần gây ra sự khủng hoảng về nhân khẩu học tại Nhật Bản. Làm việc quá sức khiến cho tỷ lệ sinh sản sụt giảm, khi người đi làm không còn nhiều thời gian dành cho cuộc sống gia đình.
"Ban đầu, chúng tôi chỉ nhận được vài chục lời yêu cầu mỗi tháng. Hiện tại, con số này lên đến hơn 1,800 lượt", người sáng lập ra công ty
Momuri, ông Shinji Tanimoto, cho biết.
Qua đời vì làm việc quá sức
Đạo đức nghề nghiệp tại Nhật Bản đã hình thành từ sự bùng nổ kinh tế thời hậu chiến tranh, khi làm việc chăm chỉ được coi là chìa khóa thành công cho quốc gia và mỗi cá nhân. Do đó, nhân viên được kỳ vọng sẽ cống hiến hết mình cho công ty.
Lối suy nghỉ
"messhi hoko", hay hi sinh bản thân vì lợi ích chung, đã ăn sâu vào cấu trúc doanh nghiệp của Nhật Bản đến mức nhiều công ty vẫn còn cho áp dụng hệ thống tuyển dụng dựa trên tư cách của nhân viên. Họ lựa chọn hàng loạt sinh viên mới tốt nghiệp, cho phân công và luân chuyển công việc khi cần thiết thay vì đứng ra tuyển người vào các vị trí cần thiết có kinh nghiệm và chuyên môn sẳn.
"Do cấu trúc của hệ thống này, khi muốn rời khỏi một công ty dìu dắt nhân viên từ ngày đầu thường bị xem là phản bội", Ryo Nitta, Giám đốc Viện nghiên cứu đổi mới phong cách làm việc, cho biết.
"Mặt khác, những người sẵn sàng làm việc nhiều giờ và làm mọi thứ sẽ được coi trọng. Họ có khả năng được cho thăng chức, trở thành người quản trị cần mẫn và sau đó tuyển mộ những người có cùng giá trị".
Chuyên gia thiết kế và Giám đốc nghệ thuật
"Kotetsu Genda" (bí danh) nắm hiểu rất rõ về văn hóa làm việc quá sức tại Nhật Bản. Người đàn ông 36 tuổi này bước chân vào nguồn nhân lực từ năm 2014, trong bối cảnh nhân sự toàn thời gian tại Nhật Bản trung bình làm thêm giờ kỷ lục là 173 giờ/năm.
Nhiều người làm việc ở Nhật Bản có xu hướng gắn bó với một công ty suốt cả đời. (Ảnh: Reuters)
Tại công ty của Genda, các đồng nghiệp thường xuyên ở lại cho đến chuyến tàu cuối cùng. Trong tuần lể đầu tiên, sếp của Genda thậm chí còn gợi ý anh nên đi xe đạp để khỏi kẹt đang làm vì sẽ lỡ chuyến tàu cuối. Vào mùa cao điểm, một ngày làm việc kéo dài từ 8h sáng đến khoảng 2h sáng hôm sau.
"Tôi mang theo một chiếc túi ngủ và ở lại trong văn phòng một tuần", Genda kể lại.
Mặc dù làm việc rất vất vả, Genda chỉ có hưởng mức lương thấp và không bao giờ được trả công làm thêm giờ. Công ty của Genda được coi là
"công ty đen", thuật ngữ chỉ ra các công ty ở Nhật Bản đang bào sức làm việc, với đồng lương thấp và coi thường luật lệ về lao động.
Ngoài ra, có hẳn một thuật ngữ chỉ ra việc tử vong do làm việc quá sức tại Nhật Bản, gọi là
"karoshi".
Một trường hợp nổi tiếng là nhà báo Miwa Sado tại Đài truyền hình quốc gia
NHK. Cô này đã qua đời vì bị suy tim hồi năm 2013 ở tuổi 31, sau khi làm thêm đến 159 giờ/tháng. Mặc dù sau đó NHK có cải cách sửa đổi, như nhân viên phải xin phép người phụ trách quản lý nếu làm việc sau 22h hoặc ngày lễ, và có một phóng viên khác cũng qua đời vì làm việc quá sức vào năm 2019.
Với Genda, gần đây anh gia nhập một công ty quảng cáo đề cao sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống. Anh mô tả trước đây mình là
"shachiku", chữ lóng chỉ
"gia súc của công ty" hay
"nô lệ tiền lương".
Tuy đã ăn sâu vào hệ thống, nhưng cần phải thích ứng
Theo truyền thống
"shushin koyo" hay là
"việc làm trọn đời", nhiều người ở lại với chủ nhân công ty để hưởng mức lương ổn định, được cho thăng chức dựa trên mức thâm niên và các phúc lợi khác.
Yuji Kobayashi, nghiên cứu sinh tại tổ chức cố vấn
Personal Research and Consulting cho biết, nhiều người không học hỏi các kỹ năng mới cần thiết để giúp được thăng tiến trong công việc:
"Là sinh viên, họ học tập chăm chỉ. Sau khi tốt nghiệp, họ không chịu học nâng cao thêm gì cả".
Lo ngại khó tìm việc cũng khiến cho người đi lám không muốn thay đổi công việc, khi các yếu tố văn hóa ngăn cản họ lên tiếng, đặc biệt nếu họ muốn làm mất lòng cấp trên.
"Nếu chúng ta thay đổi phong cách làm việc, điều này gửi tín hiệu đến những người tiền nhiệm và thế hệ trước rằng cách thức mà họ đang thực hiện đã không thành công", Hiroshi Ono, giáo sư phụ trách nguồn nhân lực tại Trường Kinh doanh ở Đại học Hitotsubashi, cho biết.
Ông Kobayashi nhận định người Nhật
"có lối suy nghỉ theo tập thể, tập trung vào sự hòa hợp", và nhiều nhân viên lo ngại rằng, việc phá vỡ hiện trạng sẽ làm hỏng các mối giao tiếp tại nơi làm việc.
Bên cạnh phải làm việc nhiều giờ, nhân viên văn phòng Nhật Bản còn phải thường xuyên giao lưu với đồng nghiệp và sếp trong các buổi tụ tập sau giờ làm. (Ảnh: Reuters)
Xu hướng giữ im lặng vì sợ bị phán xét cũng có cái giá phải trả.
Năm 2024, cuộc nghiên cứu của Viện
Gallup có cho thấy, chỉ có 6% số nhân lực ở Nhật Bản cảm thấy gắn bó với công việc, một trong những tỷ lệ thấp nhất trên thế giới. Trong khi đó, lương tính giờ trung bình của người Nhật vào năm 2023 là 56,80 USD/giờ, thấp hơn gần 100 USD so với quốc gia đứng đầu là Ireland.
Nghiên cứu của
Gallup cũng phát hiện ra mức độ gắn kết thấp khiến cho các công ty Nhật Bản bị thiệt hại hơn 86,000 tỷ yen vào năm 2023, tương đương gần 15% tổng sản phẩm quốc nội trong năm đó.
Để thúc đẩy môi trường làm việc lành mạnh, Nhật Bản đã cho ban hành Luật Cải cách Phong cách Làm việc theo từng giai đoạn, bắt đầu từ năm 2019, chuyển sang giới hạn giờ làm thêm ở mức 45 giờ/tháng, ngoại trừ một số trường hợp ngoại lệ. Các cải cách khác gồm thu hẹp khoảng cách tiền lương và khuyến khích hình thức làm việc linh đông hơn.
Kể từ khi luật này được thông qua, tỷ lệ nhân viên chính quyền tỉnh làm việc hơn 60 giờ/tuần giảm từ 6,9% xuống còn 5%. Ngoài ra, giờ làm thêm trung bình hàng tháng giảm từ 26,79 giờ xuống mức thấp nhất 22,76 giờ vào năm 2023.
Những người trẻ tuổi cũng đang thúc đẩy sự chuyển đổi. Trong một khảo sát thường niên năm 2024, 26,4% nhân viên mới cho biết họ sẽ thay đổi công việc nếu có cơ hội, trong khi 7,6% được hỏi sẽ có kế hoạch tự kinh doanh trong tương lai. Ngược lại, có ít người có ý định nghỉ hưu với công ty hiện tại.
"
Trong một thời gian dài, các công ty Nhật Bản rất cứng nhắc", ông Ono nói.
"Mọi người giờ đây đã có sự thay đổi trong cách nghỉ và làm việc. Chúng tôi đang thiếu hụt nguồn nhân công. Các tổ chức phải biết thích ứng với người đi làm chứ không phải ngược lại".
