Trump là "CEO của một tôn giáo chính trị", nơi tín đồ không cần hiểu biết mà chỉ cần đức tin. (Hình: Facebook "Đảng Cộng Hòa")
"Có phải hoạ sĩ chỉ tay cho thấy người Mỹ bị tẩy não?", một câu hỏi tưởng chừng như đơn giản, nhưng lại hàm chứa cả một dòng chảy tư tưởng ngầm đang len lỏi trong xã hội Mỹ hiện nay.
Họa sĩ được nói đến ở đây không ai khác hơn là
Andy Warhol, người đã cho trưng bày 32 bức tranh lon
súp Campbells gần như giống hệt nhau vào ngày 9 tháng 7 năm 1962. Một cuộc triển lãm tranh ảnh bị giới phê bình lúc đó xem là
"vô nghĩa", nhưng lại được xem là bước khởi đầu của
chủ nghĩa Pop Art và sự chế giễu cái gọi là
"văn hóa tiêu dùng bị tẩy não".
Từ những lon súp đến lá phiếu bầu
Hãy tạm rời phòng tranh và bước ra đời sống chính trị ở nước Mỹ: hơn sáu thập niên sau ngày
Warhol cho treo lên những lon súp vô hồn ấy, người ta lại thấy đám đông Mỹ đứng xếp hàng đội
mũ đỏ "Make America Great Again" như một nghi thức về tôn giáo. Khẩu hiệu
MAGA giờ đây không còn đơn thuần là bản tuyên ngôn chính trị, mà là một biểu tượng nhận diện giống như logo
Campbells Soup:
ai đội mũ đỏ là "phe ta",
ai không đội thì là "quốc tặc," "deep state" hay "bọn thức tỉnh cấp tiến" (woke). Giữa hai hình ảnh – lon
súp Campbells và
mũ đỏ MAGA, là cả một hành trình dài của sự
"tẩy não văn hóa" và áp dụng
"tâm lý bầy đàn", mà chính
Warhol đã lên tiếng mỉa mai từ thời năm 1962.
Tẩy não: Khi niềm tin đã trở thành món hàng hóa mua bán
Chủ nghĩa tiêu dùng Mỹ đã thành công trong việc biến mọi thứ trở thành món hàng: từ tình yêu, sắc đẹp, cho đến lòng yêu nước.
Andy Warhol đã cho thấy điều này bằng việc chọn ra một sản phẩm tầm thường (súp đóng hộp) để biến thành một tác phẩm nghệ thuật, như muốn nói:
"Đây, các vị đấy! Người Mỹ không cần Picasso, họ cần cái gì giống như tiệm Walmart – rẻ, quen, đại chúng, và dễ nuốt".
Tẩy não không nhất thiết phải qua trại cải tạo hay đòn roi. Ở Mỹ, nó xảy ra mỗi ngày qua quảng cáo truyền hình, mạng xã hội, truyền thông một chiều, và đặc biệt là sự lập đi lập lại của một thông điệp đơn giản.
Trump đã học bài học đó rất nhanh:
MAGA trở thành một thương hiệu, y hệt như Coca-Cola hay McDonald’s. Hễ cái gì không hợp với
MAGA là
"giả dối" (fake), là
"tin vịt", là
"kẻ thù của nhân dân". Cũng như người Mỹ uống
súp Campbells suốt nửa thế kỷ mà không biết lý do vì sao, cử tri
MAGA cũng hô
"Make America Great Again" mà chẳng thể trả lời
"làm cách nào", "bao giờ", và
"ai sẽ được lợi?"
Tâm lý bầy đàn: Từ phố chợ đến phòng phiếu
Tâm lý bầy đàn là hiện tượng cổ điển của xã hội loài người, khi cá nhân hòa tan vào đám đông, từ bỏ lối suy nghĩ thuần túy, chỉ để được "thuộc về" một ai đó, một thứ gì đó. Trong chiến tranh, nó đã khiến cho cả xã hội nước Đức vỗ tay koan hô cho Hitler. Trong hòa bình, nó khiến người ta tin rằng
"vaccine là âm mưu của Bill Gates". Ở Mỹ hôm nay,
tâm lý bầy đàn nở rộ như loài nấm sau cơn mưa, phần do bất ổn xã hội, phần do giới truyền thông xã hội đã cho
"cá nhân hóa sự tẩy não" này.
Phong trào
MAGA không khác gì một
"giáo phái với giáo chủ là Donald Trump", tân tín điều là
"nước Mỹ bị xâm chiếm, bị đánh cắp", và các
"thánh tử đạo" là những kẻ bị bắt sau vụ bạo loạn ngày 6 tháng Giêng.
Họ không cần chứng cứ, không cần lý trí, họ chỉ cần một cộng đồng cùng hận thù, cùng sợ hãi, và cùng… đội mũ đỏ.
Trump: Tay bán súp tài ba hay là chính trị gia xảo quyệt?
Trump không hề sáng tạo hoặc phát minh ra chủ nghĩa dân túy. Nhưng ông là người mang kỹ thuật marketing thượng thừa vào chính trị. Giống như hãng
súp Campbells biết cách để biến sản phẩm nhàm chán trở thành dạng
"truyền thống nước Mỹ", Trump biết biến sự tức giận và hoài nghi của tầng lớp lao động da trắng trở thành vốn liếng quý báu về ý đố chính trị của mình.
Ông không nói về chính sách, nhưng ông kể chuyện. Không hứa hẹn phức tạp, ôngchỉ hét khẩu hiệu. Không cần chiến lược dài hạn, chỉ cần gây ra cơn bão truyền thông mỗi tuần. Kẻ phản đối ông bị bêu riếu. Kẻ trung lập bị cưỡng ép chọn phe. Và kẻ trung thành? Được cho phong thánh.
Không có gì lạ khi nhiều chuyên gia về xã hội học gọi Trump là
"CEO của một tôn giáo chính trị", nơi mà các tín đồ không cần hiểu biết nhiều mà chỉ cần có đức tin mù quáng. Cũng giống như ai mua
súp Campbells không bận tâm nó được nấu ở đâu, với nguyên liệu gì, miễn là
"quen miệng".
Lòng yêu nước bị thao túng như thế nào?
Không gì nguy hiểm hơn một người dứng dầu quốc gia biết cách mượn lòng yêu nước để phục vụ cho lợi ích cá nhân. Trump không yêu nước Mỹ theo nghĩa của Lincoln hay Roosevelt. Ông yêu nước Mỹ như một CEO yêu thích thương hiệu của mình. Khi thương hiệu đó bị đe dọa, ông kiện, ông mạ lỵ, ông kích động bạo lực.
Khi thua bầu cử, ông không nhận thua mà tố cáo gian lận, dù thiếu bằng chứng. Khi Quốc Hội luận tội, ông tuyên bố
"bị săn đuổi như phù thủy". Khi bị kết tội hình sự, ông kêu gọi
"hãy cứu lấy nước Mỹ" bằng cách cho bầu lại ông. Có lẽ chỉ ở Mỹ, một người bị 34 tội hình sự vẫn có thể trở thành vị tổng thống, nhờ nghệ thuật tẩy não và bầy đàn thuần thục.
Kết luận: Đừng nên để tâm trí bị đóng hộp như lon súp
Andy Warhol đã cười vào mặt người Mỹ bằng 32 lon súp giống hệt nhau. Nhưng ông cũng gửi một lờicảnh cáo sâu sắc: văn hóa đại chúng có thể khiến cho người ta ngừng suy nghĩ, chỉ còn biết nhắm mắt và tiêu thụ. Nếu người dân không tỉnh táo, chính trị cũng sẽ giống như vậy, chỉ nghe thấy toàn là những khẩu hiệu, hình ảnh, và cảm xúc, không chút lý trí, không có trách nhiệm, và không còn tương lai.
Trump có thể là triệu chứng, nhưng không phải là căn bệnh. Căn bệnh nằm ở nơi người ta sợ sự khác biệt, lười suy nghĩ, và thèm cảm giác
"thuộc về" (belong to) một đám đông nào đó, dù là đám đông mang mũ đỏ, cầm cờ, hay gây bạo loạn ở Quốc Hội.
Hãy yêu nước bằng trí óc, chứ không bằng lon súp! Và nếu có ai đội mũ đỏ đến gần bạn mà hỏi:
"Bạn có tin nước Mỹ bị đánh cắp hay không?", xin đừng trả lời ngay. Và hãy hỏi lại:
"Anh có chắc anh đang suy nghĩ bằng đầu óc của mình, hay đang đọc lại nhãn hiệu trên lon Campbells?"
(Gửi từ Melbourne, Úc)
