Dịch sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam đang diễn biến phức tạp, với số ca mắc tăng mạnh, phạm vi lan rộng ra nhiều tỉnh thành và dấu hiệu thay đổi mùa vụ.
Bệnh nhi đang điều trị sốt xuất huyết nặng tại TP.HCM. Ảnh: Duy Hiệu.
Theo số liệu từ Bộ Y tế, trung bình mỗi năm Việt Nam ghi nhận khoảng 100.000 ca mắc sốt xuất huyết. Tuy nhiên, từ đầu năm đến nay, cả nước đã có hơn 110.500 ca mắc và 23 trường hợp không qua khỏi, tăng 16,8% so với cùng kỳ năm 2024.
Trước đây, dịch bệnh thường xuất hiện theo mùa và tập trung chủ yếu ở khu vực phía Nam, nhưng hiện nay nhiều tỉnh thành ghi nhận hàng trăm đến hàng nghìn ca mắc, phản ánh phạm vi lưu hành của virus Dengue đang mở rộng nhanh chóng. Những con số này nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết về các giải pháp toàn diện và sự phối hợp đa ngành để giảm gánh nặng bệnh tật.
Hình thái dịch sốt xuất huyết thay đổi
Tại Hội nghị khoa học toàn quốc về Sốt xuất huyết Dengue 2025 tổ chức ngày 29/11 tại TP.HCM, PGS.TS Nguyễn Vũ Thượng, Phó viện trưởng Viện Pasteur TP.HCM, cho biết trong thời gian qua, công tác dự báo dịch sốt xuất huyết là vấn đề quan trọng. Chỉ khi có dự báo, chúng ta mới có thể chủ động trong phòng, chống dịch.
Nhìn lại quá trình dự báo dịch tại Việt Nam và khu vực phía Nam, PGS.TS Nguyễn Vũ Thượng nhận định trước đây chủ yếu dựa vào việc theo dõi số ca bệnh, các quy luật gia tăng hoặc giảm, xét nghiệm huyết thanh, hoặc yếu tố môi trường. Tuy nhiên, việc dự báo dựa trên những yếu tố này vẫn chưa bài bản, khó dự đoán chính xác diễn biến dịch.
Báo cáo tại hội nghị, TS.BS Ngũ Duy Nghĩa, Trưởng khoa Kiểm soát Bệnh truyền nhiễm, Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương, chia sẻ ước tính một nửa dân số thế giới đang sống trong vùng nguy cơ. Mô hình dự báo cho thấy đến năm 2050 hoặc 2080, có thể tới 3/4 dân số thế giới sẽ nằm trong vùng nguy cơ, phần lớn do biến đổi khí hậu và hiện tượng nóng lên toàn cầu.
Tuy nhiên, sự xuất hiện của vaccine có thể làm thay đổi diễn biến dịch tễ theo chiều hướng tích cực, một chủ đề được các chuyên gia tiếp tục thảo luận tại hội nghị.
Bản đồ dịch tễ trong vòng một năm qua cho thấy mức độ ảnh hưởng rất cao tại Nam Mỹ, một số quốc gia châu Phi vùng xích đạo và khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Ngay cả ở một số nước châu Âu như Italy, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, nơi trước đây gần như không tồn tại muỗi truyền bệnh, cũng đã ghi nhận sự lây truyền.
"Điều này phản ánh nguy cơ dịch bệnh lan rộng toàn cầu", TS Nghĩa nhấn mạnh.
2024 là năm kỷ lục với gần 15 triệu ca mắc, tập trung nhiều nhất tại Brazil, sau đó là các quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Philippines và Thái Lan. Chỉ trong 7 tháng đầu năm 2025, thế giới ghi nhận gần 4 triệu ca, trung bình mỗi ngày khoảng 13 ca không qua khỏi.
Tại Việt Nam, chỉ riêng năm 2025, cả nước ghi nhận hơn 100.000 ca, 23 ca không qua khỏi, tăng gần 30% so với cùng kỳ. Khu vực phía Nam vẫn là nơi lưu hành cao nhất, nhưng hai năm 2022-2023 chứng kiến dịch nối liền ở cả Bắc và Nam.
Về mùa vụ, bác sĩ Nghĩa cho hay thời gian đỉnh dịch tại miền Nam thường từ tháng 7 đến tháng 11, nhưng tại miền Bắc, đỉnh dịch trước đây rơi vào tháng 11 đã sớm chuyển xuống từ tháng 4-5 trong hai năm gần đây.
"Đây là sự thay đổi khó lý giải, cần xem xét khi phân tích các yếu tố liên quan", TS Nghĩa cho biết.
Cần thay đổi cách chống dịch
Theo bác sĩ Nghĩa, phân bố theo vùng cho thấy miền Nam vẫn chiếm tỷ trọng lớn, nhưng miền Bắc từ 2021-2023 đã tăng mạnh, với một số tỉnh như Tuyên Quang, Sơn La và Hải Phòng ghi nhận tăng đột biến dù trước đây gần như không có ca bệnh. Miền Trung duy trì mức lưu hành cao, Tây Nguyên thấp nhất.
Về nhóm tuổi mắc bệnh, tại miền Nam trước năm 2022, nhóm trên 15 tuổi chiếm 70-80%, nhưng gần đây người lớn mắc nhiều hơn, phản ánh sự thay đổi động lực truyền bệnh. Các yếu tố liên quan gồm miễn dịch nền cộng đồng, đô thị hóa, di dân lao động công nghiệp và biến động dân số.
Tại miền Bắc, phần lớn là người lớn, nhưng dấu hiệu trẻ hóa bắt đầu xuất hiện. Miền Trung ghi nhận xu hướng tăng ở nhóm người lớn, Tây Nguyên ít biến động.
Phân bố theo nghề nghiệp cũng phản ánh đặc thù dịch tễ Việt Nam, học sinh, sinh viên, lao động tự do, nhân viên văn phòng và công nhân là nhóm mắc nhiều nhất, do sinh hoạt, môi trường làm việc, điều kiện cư trú và khả năng tiếp xúc với vùng dịch tễ.
Việt Nam ghi nhận đủ 4 type virus Dengue, trong đó type 1 và 2 chủ yếu gây dịch, type 3 gần như không xuất hiện từ năm 2016, còn type 4 giảm dần.
Trong khi đó, ThS Đỗ Kiến Quốc, khoa Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật, Viện Pasteur TP.HCM, nhấn mạnh các yếu tố như xâm nhập mặn, hạn hán kéo dài tại Đồng bằng sông Cửu Long khiến người dân trữ nước, tạo điều kiện cho muỗi sinh sôi. Tốc độ đô thị hóa nhanh, mật độ dân số cao cũng thúc đẩy virus lây lan, trong khi cả 4 type Dengue lưu hành và chỉ số côn trùng thường xuyên ở ngưỡng gây dịch, khiến việc kiểm soát gặp nhiều khó khăn.
Hoạt động phòng, chống hiện nay gồm hai nhóm là đáp ứng khi có dịch và phòng, chống chủ động. Khi phát hiện ổ dịch, cán bộ y tế sẽ phun hóa chất, diệt lăng quăng trong vòng 48 giờ, bán kính 200 m, hoặc xử lý toàn ấp nếu dịch ở quy mô lớn.
Tuy nhiên, 60-80% ca nhiễm Dengue không triệu chứng, nghĩa là chỉ xử lý phần nổi của tảng băng, hiệu quả chưa cao.
Phòng, chống chủ động triển khai xuyên suốt năm, qua mô hình trường học, cộng tác viên và phương pháp dựa vào cộng đồng như thả cá diệt bọ gậy, nhưng mô hình chỉ bao phủ 3-5% số xã do hạn chế kinh phí.
Tại hội nghị, các chuyên gia đồng thuận rằng kiểm soát sốt xuất huyết Dengue đòi hỏi sự hiệp lực toàn diện; sự phối hợp nhịp nhàng giữa y tế dự phòng, điều trị, truyền thông và cả sự chung tay của cộng đồng để giảm thiểu gánh nặng bệnh tật. Tất cả hướng tới những mục tiêu chung, bao gồm: giảm tỷ lệ mắc, tỷ lệ tử vong, kiểm soát không để dịch lớn xảy ra và thúc đẩy xã hội hóa công tác phòng chống. Để đạt được điều đó, dự phòng chủ động - trong đó có tiêm chủng, đang đóng vai trò ngày càng quan trọng trong việc giảm gánh nặng bệnh và hỗ trợ hệ thống y tế ứng phó hiệu quả hơn trước nguy cơ bùng phát dịch.
Trong bối cảnh xuất hiện các biện pháp mới hiệu quả như vaccine sốt xuất huyết Dengue bảo vệ khoảng 70% nhóm cảm thụ và công nghệ muỗi Wolbachia giảm tỷ lệ bệnh khoảng 70%, các chuyên gia kỳ vọng hiệu quả phòng, chống dịch sẽ cải thiện nếu tích hợp chủ động. Nhất là trong bối cảnh địa bàn hành chính sau sáp nhập mở rộng, quy mô hộ dân tăng.
Viện Pasteur TP.HCM cũng tham gia nghiên cứu, phát triển công cụ cảnh báo sớm hỗ trợ khoanh vùng và can thiệp như phần mềm EWARS của WHO, DMOSS và iDengue.
EWARS sử dụng dữ liệu ca bệnh hàng tuần; DMOSS tích hợp ca bệnh, khí tượng thủy văn, yếu tố kinh tế - xã hội; iDengue dự báo trên web và ứng dụng di động.
"Các công cụ này giúp định hướng chiến dịch phòng, chống dịch, dự báo từ 3 tháng đến 6 tháng tùy phần mềm, tại tuyến huyện và tỉnh", ThS Quốc chia sẻ.
Nghiên cứu vẫn đang tiếp tục và được kỳ vọng góp phần cải thiện công tác dự báo và phòng chống sốt xuất huyết tại Việt Nam trong thời gian tới.
