Một bài post tưởng đùa, nhưng chạm đúng “dây thần kinh” xã hội
Một status ngắn, liệt kê 10 khác biệt giữa người Mỹ và người Việt Cộng, đọc lướt thì buồn cười, đọc kỹ lại dễ… nhói. Vì nó không chỉ kể chuyện “khác nhau văn hóa”, mà còn chạm thẳng vào thứ người ta hay giấu: sĩ diện, thói quen, cách ứng xử với công cộng, và cả phản xạ tự ái. Cái hay của bài là nó có chút đểu, chút thật, chút bản chất, chút bản sắc — như một bình luận khen: “Câu 10 là hay nhất, có chút đểu có chút thật thà…”
1) Tiền bạc: giấu hay khoe – câu chuyện không nằm ở ví, mà nằm ở lòng
Bài viết nói: người Mỹ có tiền thì giấu, người Việt Cộng có tiền thì khoe, nghèo cũng cố khoe cho đỡ bị coi thường. Nghe phũ nhưng nhiều người sẽ gật đầu vì từng thấy “cái nghèo” bị soi bằng ánh mắt. Khi bị xã hội đánh giá bằng vỏ ngoài, người ta dễ chọn cách đắp vỏ: xe phải đẹp, điện thoại phải xịn, bữa ăn phải sang. Không hẳn ai cũng khoe, nhưng “sợ bị coi thường” là một nỗi sợ có thật.
2) Nói và làm: “hứa cho hay”, hay “làm cho xong”?
Người Mỹ nói ít làm nhiều; người Việt nói nhiều làm ít — hoặc làm khác lúc đã nói. Câu này khiến nhiều người cười… kiểu cười biết thừa. Không phải người Việt “dở”, mà vì thói quen xã hội: mình hay coi trọng lời nói cho đẹp, cho vừa lòng nhau, cho “đúng vai”, còn việc làm thì… tính sau. Một bình luận chen vào rất gọn: “Một cái chén kiểu và một cái chén sành…” — ý nói vẻ ngoài bóng bẩy chưa chắc bền bằng thứ mộc mạc.
3) Thiên nhiên: vào rừng để gìn giữ hay để kiếm chác
Người Mỹ vào rừng để bảo vệ thiên nhiên; người Việt vào rừng để xem có gì bắt được mang về. Đọc đến đây có người cười khì, có người khó chịu. Nhưng nó gợi ra một khác biệt lớn: khi luật pháp nghiêm, ý thức cộng đồng cao, người ta nhìn rừng như “di sản chung”. Khi đời sống còn chật vật và quản lý lỏng lẻo, rừng dễ bị nhìn như “kho tài nguyên” ai nhanh tay thì được.
4) Nơi công cộng: kín đáo – công khai, và cái nghịch lý rất Việt
Bài viết chọc đúng điểm tế nhị: người Mỹ hôn nhau ngoài đường nhưng đi vệ sinh đúng chỗ; người Việt hôn kín đáo nhưng lại tiểu tiện công khai. Nghe buồn cười mà cũng buồn: mình “giữ kẽ” chỗ tình cảm, nhưng dễ buông ở chỗ văn minh công cộng. Và đó là thứ người ta nhìn vào để đánh giá một xã hội “trưởng thành” hay chưa.
5) Sếp – nhân viên: quà biếu là văn hóa hay là nỗi sợ?
Ở Mỹ, sếp có thể tặng quà nhân viên; ở Việt Nam, nhân viên tặng quà sếp để “yên thân”. Câu này làm nhiều người nhói, vì nó động tới cái cơ chế “xin – cho” và tâm lý “đừng để bị để ý”. Có người sẽ phản biện là không phải đâu cũng thế, nhưng ai từng đi làm trong môi trường nặng quan hệ sẽ hiểu: có lúc quà không còn là tình cảm, mà là “bảo hiểm”.
6) Tan sở: về nhà hay “họp nhanh” ở quán nhậu
Người Mỹ tan sở về nhà; người Việt tan sở về quán nhậu. Bài viết chạm trúng “đặc sản”: nhiều mối quan hệ ở Việt Nam được xây bằng ly bia. Có người coi đó là tình nghĩa, có người coi là áp lực xã giao. Và lạ là: đôi khi công việc chạy bằng những cuộc “họp nhanh” ấy, chứ không chạy bằng email hay lịch họp.
7) Không gian công cộng: nhặt rác hay xả rác rồi… chê ý thức kém
Câu này nghe như một cái tát: đi chơi tiện tay nhặt rác (Mỹ) – đi chơi tiện tay xả rác rồi chê xã hội kém (Việt). Nó phơi ra sự mâu thuẫn rất người: ai cũng muốn xã hội sạch, nhưng không phải ai cũng muốn bắt đầu từ bàn tay mình. Và vì thế, rác không chỉ nằm trên đường; nó nằm trong thói quen “đổ lỗi”.
8) Ăn uống: gọi vừa đủ hay gọi cho “sang” rồi bỏ thừa
Người Mỹ gọi vừa đủ; người Việt gọi cho sang, bỏ thừa mới thấy mình có tiền. Câu này bị nhiều người chạm tự ái, nhưng nó phản ánh một phần văn hóa “mặt mũi”: mâm phải đầy mới “nở mặt”. Cái tiếc là sự no đủ đôi khi biến thành lãng phí — không phải vì giàu, mà vì sợ bị nghĩ là “không có”.
9) Phê bình: tranh luận hay tự ái trước đã
Người Mỹ bị phê bình thì tranh luận; người Việt bị phê bình thì tự ái. Đây là chỗ bài viết chuyển từ chuyện vui sang chuyện đau: vì tự ái là thứ làm ta khó lớn. Một bình luận khác nói rất đúng tâm thế: “Nói ra thì bảo nhiều chuyện, im lặng thì tưởng mình không có ý kiến.” Thế là kẹt: góp ý cũng bị ghét, im cũng bị coi thường. Và kẹt lâu ngày thành thói quen né tránh, hoặc phản ứng bằng cảm xúc.
10) Cú “chốt hạ” chí mạng: người Mỹ cười, người Việt bảo ‘không thích thì đi’
Câu 10 được khen “chí mạng” vì nó mô tả phản xạ phòng thủ rất quen: thay vì tranh luận nội dung, nhiều người sẽ tấn công người viết. “Không thích Việt Nam thì sang Mỹ mà sống.” Và thế là hết cuộc nói chuyện. Không cần đúng sai. Chỉ cần đóng cửa.
Nhưng ngay dưới đó, cũng có người phản biện: “Những cái này cũ lắm rồi, giờ Mỹ khác và Việt cũng khác.” Có người nhắc: “Mỹ này là Mỹ trắng thôi, chứ không phải Mỹ homeless…” — ý nói xã hội Mỹ cũng phức tạp, không phải thiên đường kỷ luật như trong mô tả. Lại có người châm thêm một câu ngược đời: “Không gian công cộng: Người Mỹ dạo chơi tiện tay xả súng…” – một cú chọc khác, vừa hài vừa nhắc rằng Mỹ cũng có vấn đề của Mỹ.
Đọc để cười, nhưng đừng đọc để ghét: vì mục đích là soi mình, không phải để xúc phạm nhau
Danh sách 10 điều này không phải “bản án” cho người Việt Cộng, và cũng không phải “bài ca” cho người Mỹ. Nó giống một cái gương méo: soi vào thì thấy phóng đại, nhưng vẫn nhận ra vài đường nét quen. Có người sẽ thấy đúng, có người thấy sai, có người thấy cũ, có người thấy hơi “Mỹ trắng” như bình luận nói. Nhưng nếu bỏ qua sự cực đoan, điều đáng giữ lại là câu hỏi nhỏ: trong 10 điều ấy, điều nào mình từng gặp, từng làm, từng khó chịu, từng né tránh?
Vì khác biệt văn hóa không đáng sợ bằng một thói quen nguy hiểm hơn: hễ ai nói thẳng thì mình bảo họ “không yêu quê hương”. Yêu quê hương không phải là che mắt. Yêu quê hương đôi khi là dám nhìn vào những thói xấu của chính mình — rồi sửa dần, từng chút, như nhặt một mẩu rác nhỏ giữa đường.
