Trung Quốc có quá nhiều tham vọng. Một trong những tham vọng đó là thống lĩnh Biển Đông. Và bây giờ đã đến lúc Mỹ hành động.
Mỹ cùng đồng minh liên tục thách thức tham vọng của Trung Quốc tại Biển Đông, đặc biệt là việc gia tăng tập trận hay đưa tàu chiến vào phạm vi 12 hải lý các thực thể địa lý do Bắc Kinh đang chiếm đóng phi pháp trên Biển Đông. Nhiều nhà quan sát lo ngại nguy cơ bùng nổ xung đột cục bộ. Vậy, Washington sẽ hành xử ra sao trước tham vọng của Bắc Kinh trong thời gian tới?
Mỹ lên kế hoạch tập trận rầm rộ ở Biển Đông sau sự cố khu trục hạm Trung Quốc cắt mặt chiến hạm Mỹ tuần tra thực thi tự do hàng hải ở khu vực quần đảo Trường Sa.
Các phân tích và dự báo của nhà nghiên cứu Sean R. Liedman thuộc Trung tâm nghiên cứu An ninh Mỹ mới, được trình bày trong bài viết mang tựa đề Cách mạng chiến lược của Mỹ ở Biển Đông, đăng tải trong sách Siêu cường, Chiến lược lớn: Cuộc chơi mới trên Biển Đông ra mắt hồi đầu năm nay.
Trước khi nói đến 3 kịch bản Mỹ có thể tiến hành để đối phó với các hoạt động của Trung Quốc ở Biển Đông, nhà phân tích Liedman điểm lại các diễn biến trong chiến lược Biển Đông của Mỹ đối với Trung Quốc, được đặt trên nền quan hệ song phương nói chung kể từ năm 1949. Chuyên gia Sean R. Liedman đặc biệt nhấn mạnh đến giai đoạn "vừa cạnh tranh, vừa hợp tác" của Mỹ với Trung Quốc, bắt đầu từ năm 2001 đến nay.
Nếu như giai đoạn đầu những năm 2000 tình hình có vẻ tạm yên, thì Biển Đông đột ngột căng thẳng kể từ năm 2009, với nhiều hành động gây hấn của Trung Quốc nhắm vào tàu cá nước ngoài, các hoạt động thăm dò của các nước láng giềng trong vùng đặc quyền kinh tế kinh tế, hay việc Bắc Kinh chiếm đóng trái phép bãi cạn Scarbourough, nằm hoàn toàn trong phạm vi 200 hải lý của Philippines - một ngư trường truyền thống của dân Philippines.
Tàu khu trục Trung Quốc lớp Lư Dương áp sát tàu USS Decatur.
Các hành động gây hấn của Trung Quốc gia tăng trong bối cảnh các quốc gia ven Biển Đông đệ nộp hồ sơ lên Ủy ban Ranh giới Thềm lục địa của Liên Hiệp Quốc (CLCS) năm 2009, và nhất là vụ kiện lịch sử của Philippines lên Tòa Trọng tài Thường trực Liên Hiệp Quốc tại La Haye, khởi sự từ đầu năm 2013. Năm 2014, lợi dụng sự vắng mặt của binh sĩ Philippines, Trung Quốc lại khống chế thêm bãi Cỏ Mây.
Tuy nhiên, hành động ghê gớm nhất của Trung Quốc chính là việc bồi đắp phi pháp và xây cất trái phép các công trình có thể dùng cho hoạt động quân sự tại 7 thực thể địa lý thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Trong đó ba thực thể Đá Xu Bi, Đá Chữ Thập và Đá Vành Khăn có quy mô lớn nhất. Ba đảo nhân tạo xây dựng phi pháp trên có thể dùng làm nơi đồn trú cho hàng nghìn binh sĩ, với cảng biển, đường bay cho máy bay quân sự lớn, cùng nhiều công trình quân sự kiên cố khác, nơi Bắc Kinh có thể bố trí các tổ hợp tên lửa chống hạm và đất đối không.
Điều đáng lưu ý là các hoạt động bồi đắp và xây dựng đảo nhân tạo phi pháp diễn ra dồn dập trong khoảng thời gian hai năm 2014-2015, vào đúng thời điểm mà Tòa Trọng tài Thường trực của Liên Hiệp Quốc chuẩn bị ra phán quyết về vụ Manila kiện Bắc Kinh.
Theo nhiều chuyên gia, hoạt động xây đắp, với tổng diện tích hàng nghìn mẫu Anh, và với tốc độ nhanh chóng như vậy, là chưa từng có trong lịch sử nhân loại. Việc xây dựng nói trên đã phá hủy hoàn toàn hệ sinh thái biển ở nhiều nơi, đến mức không thể hồi phục.
Hiện tại, Mỹ đang đẩy mạnh sự hiện diện của các máy bay ném bom chiến lược tầm xa trên Biển Đông.
Nhà nghiên cứu Sean R. Liedman tóm lược lại phản ứng của chính quyền Obama trước hoạt động quy mô lớn của Trung Quốc, cho đến đợt xây cất ồ ạt các đảo nhân tạo phi pháp. Về Biển Đông Washington vẫn duy trì một chính sách nhất quán từ 20 năm qua - Đó là kiên quyết chống lại việc sử dụng sức mạnh, hay đe dọa dùng sức mạnh để giải quyết các tranh chấp, yêu cầu các bên liên quan kiềm chế tránh làm tình hình căng thẳng hơn, để bảo đảm an ninh và ổn định, bảo đảm tự do hàng hải ở vùng biển huyết mạch của thế giới. Cũng như khuyến khích Trung Quốc trỗi dậy một cách hòa bình. Bên cạnh đó, Mỹ cũng tuyên bố không đứng về bên nào trong các tranh chấp chủ quyền.
Tuy nhiên, trước các hành động gây hấn quy mô lớn của Trung Quốc trong những năm 2014-2015, chính quyền Obama đã buộc phải đổi hướng. Theo chuyên gia Mỹ, phải ghi nhận là chính sách của tổng thống Obama trong thời gian này, đã có một tác dụng nhất định, cụ thể là đã gây được thiện cảm của nhiều nước có chủ quyền trên Biển Đông.
Tuy nhiên, chính sách Biển Đông của tổng thống Obama được tác giả đánh giá là đã không đủ mạnh để buộc Bắc Kinh phải tuân thủ luật pháp quốc tế, cụ thể là phán quyết của Tòa Trọng Tài Thường Trực, bác bỏ hoàn toàn yêu sách chủ quyền phi lý của Trung Quốc (cái gọi là đường 9 đoạn hay đường lưỡi bò), bác bỏ các hành động xâm phạm quyền chủ quyền của nước khác tại khu vực đặc quyền kinh tế…. (phán quyết dựa trên Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển - UNCLOS, mà chính Trung Quốc cũng tham gia). Chuyên gia Mỹ đánh giá 4 cuộc tuần tra vì tự do hàng hải (FONOP) thời Obama đã không rõ ràng về mục tiêu, nên đã không đủ tác dụng răn đe với Trung Quốc, .
Ngược lại, chính sách này cho thấy Bắc Kinh không phải trả giá gì nhiều cho các hành động vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế về biển. Vì vậy, chẳng khác nào kích thích Trung Quốc "được đằng chân lân đằng đầu".
Trong thời gian tới, Mỹ cần chọn chiến lược nào? Nhà nghiên cứu Sean R. Liedman chỉ ra 3 kịch bản, cùng các điểm mạnh, điểm yếu, cũng như các biện pháp cụ thể để thực thi.
Tiếp tục nhân nhượng
Kịch bản thứ nhất mang tên là "Nhân nhượng" (Continued Concession), có nghĩa là sự nối tiếp chính sách thời tổng thống Obama, mà trong đó Biển Đông không thực sự là vấn đề trung tâm trong quan hệ Mỹ-Trung.
Theo những người ủng hộ kịch bản này, Mỹ rất cần đến Trung Quốc hợp tác trong các vấn đề quan trọng khác, như hạt nhân Iran, phi hạt nhân hóa Triều Tiên, biến đổi khí hậu, an ninh mạng, sở hữu trí tuệ, chính sách tiền tệ quốc tế, hay quan hệ với Đài Loan… Mặt khác, Washington cũng phải dè chừng Biển Đông nóng lên có thể kích động chủ nghĩa dân tộc cực đoan tại Trung Quốc. Về mặt quân sự, những người ủng hộ phương án này cho rằng các đảo nhân tạo mà Trung Quốc bồi đắp, cải tạo phi pháp, không đáng sợ. Nếu xung đột bùng nổ, quân đội Mỹ có thể dễ dàng vô hiệu hóa các đảo này nhanh chóng.
Trung Quốc đã mang tên lửa hành trình chống hạm YJ-12B và tên lửa đất đối không HQ-9B ra Biển Đông.
Chiến lược của Mỹ trong trường hợp này sẽ là cảnh báo để ngăn chặn các hoạt động quân sự hóa tiếp theo, khuyến khích các cuộc đàm phán song phương để giải quyết bất đồng, hay hỗ trợ các cơ chế đa phương, bao hàm cả Trung Quốc, và nhấn mạnh đến các hợp tác với Trung Quốc trong nhiều vấn đề lớn khác. Điểm nổi bật của kịch bản này là "tránh mọi nguy cơ đối đầu trực tiếp".
Điểm yếu lớn nhất của cách tiếp cận này, theo tác giả là sẽ làm cho luật pháp quốc tế ngày càng trở nên thui chột. Trong mọi đàm phán song phương với các láng giềng, bao giờ Trung Quốc cũng đứng ở thế mạnh và đây là điều Bắc Kinh luôn muốn áp dụng. Kịch bản này chắc chắn sẽ đi liền với viễn cảnh Bắc Kinh tiếp tục đẩy mạnh lấn tới mỗi khi có cơ hội.
Giữ nguyên hiện trạng
Kịch bản thứ hai được tác giả gọi là "Nguyên trạng" (Freezing the Status Quo). Điểm cơ bản là công nhân chủ quyền của tất cả các quốc gia ven bờ, dựa trên kiểm soát thực tế hiện nay. Kịch bản này nhiều người coi là "các bên cùng thắng", việc đi lại trên Biển Đông được thực thi theo luật pháp quốc tế.
Các biện pháp thực thi kịch bản bao gồm, tiến hành các cuộc tuần tra bảo vệ tự do hàng hải, trên biển và trên không. Cổ vũ sự tham gia của các quốc gia ngoài khu vực như Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc… vào các hoạt động nói trên. Mọi hành động gây hấn mới của Trung Quốc sẽ bị ngăn chặn bằng vũ lực. Thực thi đầy đủ Hiệp ước phòng thủ chung với Philippines như đã cam kết.
Bên cạnh các ưu điểm kể trên, theo tác giả kịch bản này có điểm bất lợi là rất có khả năng sẽ đi liền với việc kích thích hoạt động bồi đắp xây dựng tại tất cả các thực thể địa lý ở Biển Đông, trước ngày thỏa thuận chính thức có hiệu lực. Bên cạnh đó, việc thương thuyết để đạt được các thỏa thuận là không dễ dàng, và trong thời gian đó Trung Quốc có thể khai thác để giành nhiều lợi thế về chính trị.
Đẩy lui
Còn lại một kịch bản thứ ba "Khôi phục như trước" (Rolling Back) được tác giả đánh giá tuy khó thực hiện, nhưng phù hợp với tinh thần thượng tôn pháp luật quốc tế. Đó là buộc Trung Quốc phải trở lại tình trạng trước khi có các hành động lấn chiếm bất hợp pháp. Năm 2017, ngoại trưởng Mỹ vào thời điểm đó là ông Rex Tillerson từng tuyên bố: "Thứ nhất, chấm dứt xây dựng đảo. Thứ hai, Trung Quốc sẽ không được phép tiếp cận các thực thể này". Kịch bản này, vào thời điểm đó đã bị truyền thông nhà nước Trung Quốc phản đối dữ dội, với đe dọa sẽ có chiến tranh.
Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu Liedman, Mỹ hoàn toàn có khả năng thực thi giải pháp triệt để này mà không buộc phải dùng các biện pháp quân sự. Một trong các biện pháp được nêu ra để thực thi, là trừng phạt có trọng điểm nhằm vào các doanh nghiệp Trung Quốc liên quan đến các thực thể địa lý mà Bắc Kinh chiếm giữ bất hợp pháp.
Cùng với việc tiếp tục thường xuyên các cuộc tuần tra bảo vệ tự do hàng hải, hàng không, ngay bên trong khu vực 12 hải lý của các đảo, đá Trung Quốc chiếm đóng phi pháp, còn có hàng loạt biện pháp pháp lý khác có thể dùng để gây áp lực với Bắc Kinh. Trong số đó, có việc tạo đồng thuận về ngoại giao quốc tế buộc Trung Quốc phải thực thi phán quyết về Biển Đông của Tòa Trọng tài Thường trực… Hoặc sẽ sử dụng lực lượng tuần duyên Mỹ cùng các quốc gia trong khu vực hỗ trợ việc thực thi quyền của ngư dân theo phán quyết của Tòa án La Haye... Tiếp tục hỗ trợ hải quân và tuần duyên các đối tác ven Biển Đông...
Để thực thi kịch bản này, Mỹ chắc chắn phải chấp nhận là quan hệ với Bắc Kinh sẽ có nhiều rạn nứt, chủ nghĩa dân tộc tại Trung Quốc có thể bị kích động, khiến khủng hoảng Biển Đông lan rộng… Mỹ và các đồng minh, đối tác cần theo dõi sát sao để kịp thời đối phó.
Thực tế cho thấy một số biện pháp chuyên gia Mỹ nêu ra trong kịch bản thứ ba, như tước quyền tham gia của Trung Quốc vào các hoạt động quốc tế lớn, ví dụ cuộc tập trận đa quốc gia RIMPAC 2018, đã được chính quyền của ông Donald Trump thực thi. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa rõ chính quyền Mỹ có kiên quyết chọn kịch bản thứ ba để pháp luật quốc tế được thượng tôn hay không, cũng như các đồng minh, đối tác khu vực và quốc tế có thái độ ra sao
