Không dễ để xác định liệu có phải hoàng đế Thuận Trị đă trao quyền chấp chính cho Ngao Bái, Sách Ni, Át Tất Long và Tô Khắc Tát Cáp hay không, bởi v́ họ và Hiếu Trang Thái hậu rơ ràng đă thay đổi di chỉ trước khi công bố, thậm chí là ngụy tạo nó.
Hoàng đế Thuận Trị (Ái Tân Giác La Phúc Lâm), niên hiệu Thuận Trị, miếu hiệu Thế Tổ, sinh ngày 15 tháng 3 năm 1638, mất ngày 5 tháng 2 năm 1661, là vị hoàng đế thứ ba nhà Thanh, và là người đầu tiên thực sự cai trị toàn cơi Trung Hoa (từ 1644).
Thuận Trị lên ngôi khi mới lên sáu tuổi, sau khi cha ông là Hoàng Thái Cực băng hà. Khi đó, triều đ́nh lập hai đồng nhiếp chính, gồm Duệ Thân vương Đa Nhĩ Cổn và Trịnh Thân vương Tế Nhĩ Cáp Lăng, để giám sát sự quản lư của một hoàng tử c̣n non trẻ. Trong giai đoạn này, quyền lực thực tế phần lớn nằm trong tay Đa Nhĩ Cổn cho tới khi người này qua đời vào năm 1650.
Khi Thuận Trị bắt đầu tự chấp chính, ông có nhiều cố gắng để củng cố quyền lực trung ương, điều chỉnh cơ cấu chính quyền và giảm bớt ảnh hưởng của quư tộc Măn Châu. Một trong những điểm nổi bật trong chính sách của ông là khuyến khích người Hán tham gia triều đ́nh: ông khôi phục khoa cử, tái lập viện Hàn Lâm và Nội các theo mô h́nh nhà Minh vào năm 1658, góp phần tăng cường vị thế của quan chức người Hán trong bộ máy nhà Thanh.
Hoàng đế Thuận Trị. Ảnh minh hoạ.
Thuận Trị cũng ban hành sáu “Lục dụ” vào năm 1652 — là những chỉ dụ mang tinh thần Nho giáo khuyến khích ḷng hiếu thảo, tuân thủ luật pháp và ḥa hợp xă hội —, được xem là tiền thân cho những “Thánh dụ” sau này dưới thời Khang Hi. Ông c̣n thiết lập "Mười ba nha môn", tức mười ba cơ quan biệt lập do thái giám người Hán điều hành, nhằm cân bằng quyền lực giữa hoạn quan, quư tộc Măn Châu và Nghị chánh vương.
Về đời sống cá nhân, Thuận Trị có mối t́nh sâu đậm với Hoàng quư phi Đổng Ngạc thị, người được cho là sủng ái nhất. Tháng 9 năm 1660, Đổng Ngạc thị qua đời — khả năng là v́ đau buồn sau khi mất con — khiến hoàng đế rơi vào trầm cảm.Nỗi buồn này kéo dài nhiều tháng, và rồi vào ngày 2 tháng 2 năm 1661, ông mắc bệnh đậu mùa. Hai ngày sau đó, các quan Thị lang Lễ bộ Vương Hy và Nội các học sĩ Ma Lặc Cát được triệu đến giường bệnh để ghi lại di chỉ của ông.
Di chỉ cuối cùng của Thuận Trị thật ra chứa rất nhiều điều bất thường. Trong bản di chiếu được công bố, ông bày tỏ hối hận v́ đă theo cách cai trị kiểu người Hán — quá phụ thuộc vào hoạn quan, trọng chức Hán quan — và v́ bỏ bê các quư tộc Măn Châu, trong khi phụ t́nh sủng ái với Đổng Ngạc phi. Theo đó, ông chỉ định bốn đại thần làm phụ chính cho con trai ông là Huyền Diệp (sau này làm Khang Hyi): Ngao Bái, Sách Ni, Át Tất Long, và Tô Khắc Tát Cáp.
Tuy nhiên, nhiều sử gia cho rằng bản di chiếu này không hoàn toàn đúng sự thật. Có lẽ Hiếu Trang thái hậu (mẹ Thuận Trị) cùng bốn vị đại thần kể trên đă can thiệp, thậm chí sửa đổi, hoặc ngụy tạo di chiếu của hoàng đế trước khi công bố. Theo lời di chiếu (có thể bị chỉnh sửa), bốn vị phụ chính này khẳng định rằng Thuận Trị “hối hận sâu sắc v́ bỏ quên truyền thống Măn Châu”, dùng điều đó như cơ sở để khôi phục nhiều chính sách cũ theo hướng ưu tiên Măn Châu và loại bỏ nhiều cải cách mà Thuận Trị từng thực hiện.
Trong thực tế, bốn nhiếp chính này nhanh chóng bắt tay vào thực thi các chính sách mang tính phục hồi: họ giải tán mười ba nha môn (các cơ quan hoạn quan mà Thuận Trị đă dựng lên), chiếm lấy quyền hành trong Phủ Nội vụ vốn do người Măn và hoạn quan quản lư, giải thể Viện Hàn Lâm và giới hạn các chức vụ cao cấp (như nghị chánh vương) chỉ trao cho người Măn Châu hoặc Mông Cổ. Họ c̣n áp dụng các biện pháp cứng rắn với dân Hán: nhiều người bị xử tử, hàng ngàn người bị trừng phạt v́ nạn trốn thuế hay viết “Minh sử”, và họ buộc một số dân ở vùng đông nam di dời sâu vào nội địa với mục đích cô lập Vương quốc Đông Ninh (chính quyền do con trai của Quốc Tính gia là Diên B́nh quận vương kiểm soát).
T́nh trạng quyền lực này kéo dài khoảng tám năm — từ khi Thuận Trị băng hà năm 1661 cho đến năm 1669. Vào năm đó, Hoàng đế Khang Hi, khi đă trưởng thành hơn, bắt đầu hạ bệ Ngao Bái. Sau khi Ngao Bái bị giam, Khang Hi khôi phục nhiều cải cách mà cha ông, Thuận Trị, từng khởi xướng: các cơ quan như Đại học sĩ, hoạn quan Hán, khoa cử Hán tiếp tục được tái thiết, giúp người Hán có tiếng nói lớn hơn trong chính quyền.
Ngoài ra, dưới thời Khang Hi c̣n chứng kiến những biến cố lớn như Loạn Tam Phiên (1673–1681), khi ba viên tướng người Hán từng được phong vương nổi loạn chống triều Thanh. Nhưng chính Khang Hi, dựa vào cơ cấu mà cha ông đặt nền — với trí thức Hán, cơ quan nội chính — đă dẹp loạn, củng cố triều Thanh. Khi chiến sự gần kết thúc, năm 1679 triều đ́nh tổ chức khoa thi Bác học hồng nho để thu hút sĩ phu Hán vào phục vụ chính quyền, và người đậu được giao nhiệm vụ biên soạn sử Minh, mở ra truyền thống lịch sử nhà Thanh do người Hán tham gia.
Một điểm đáng chú ư khác: năm 1681, khi loạn Tam Phiên chuẩn bị bị dập tắt, Khang Hi cho dùng “vắc-xin” (thực chất là thủ thuật phơi nhiễm đậu mùa nhẹ) để bảo vệ hoàng thất khỏi căn bệnh đă lấy đi mạng sống Thuận Trị trước đây. Với các nền móng do Đa Nhĩ Cổn, Thuận Trị và Khang Hiy đặt ra — từ quyền lực tập trung, ḥa hợp Măn – Hán, củng cố khoa cử — nhà Thanh đă trở thành một đế quốc mạnh mẽ, kéo dài ổn định hàng trăm năm.
Tuy nhiên, bi kịch là Thuận Trị chết quá sớm, ở tuổi chỉ khoảng 22–23 (theo nhiều nguồn) v́ đậu mùa — căn bệnh vốn rất đáng sợ đối với người Măn do họ thiếu khả năng miễn dịch. Cái chết của ông được coi là một trong “ba bí ẩn lớn” đầu đời quân chủ Thanh, v́ sau khi băng hà có nhiều lời đồn rằng ông không thật sự chết mà xuất gia làm nhà sư Phật giáo, bỏ ngai vàng, và các quư tộc Măn giả di mệnh để đoạt quyền. Nhưng nhiều bằng chứng lịch sử (như ghi chép của các nhà sư, việc ông mệt mỏi trong những ngày tháng 2/1661, tự sát của một thị vệ và một phi tử) cho thấy cái chết v́ đậu mùa là hợp lư nhất.
Sau khi mất, thi hài Thuận Trị được quàn 27 ngày tại Tử Cấm Thành, rồi tới ngày 3 tháng 3 năm 1661 được đưa rước đến Cảnh Sơn, sau đó hỏa táng nhiều đồ quư như vật phẩm tang lễ. Hai năm sau, năm 1663, nhà Thanh mới an táng ông tại lăng Đông (Thuận Trị lăng), cách Bắc Kinh khoảng 125 km về phía đông bắc, trong cụm lăng mộ Hiếu lăng. Điều đặc biệt là, trái với phong tục Măn Châu lúc bấy giờ (thường hỏa táng), thi hài ông được chôn cất.
Tóm lại, mặc dù thời gian cai trị rất ngắn, hoàng đế Thuận Trị để lại dấu ấn quan trọng: ông cố gắng dung ḥa giữa truyền thống Măn Châu và thể chế Nho-Hán, mở rộng vai tṛ của người Hán trong bộ máy chính quyền, thực hiện cải cách hành chính, và chuẩn bị nền tảng cho thời Khang Hi huy hoàng sau này. Nhưng sau khi ông băng hà v́ bệnh đậu mùa, sự can thiệp của Hiếu Trang thái hậu và bốn đại thần (Ngao Bái, Sách Ni, Át Tất Long, Tô Khắc Tát Cáp) đă làm đảo ngược nhiều cải cách, đưa triều Thanh trở lại với chính sách ưu tiên Măn Châu truyền thống trong suốt tám năm nhiếp chính, trước khi Khang Hi tái thiết lại nền cai trị của cha ḿnh.
Vietbf @ Sưu tầm
