Chuyện chưa bao giờ kể của trưởng đoàn đàm phán BTA

Tác giả: Huỳnh Phan
Anh bạn tôi lúc đó là Thứ trưởng Tài chính Liên Xô bảo: "Lương, hôm nay ta nói chuyện với nhau như những người bạn. Mày (tiếng Nga, khi thân quen chúng tôi dùng đại từ "tư" là mày, bạn) bỏ cái nghề ăn xin của mày đi. Không ai giàu lên bằng của bố thí. Phải đứng thẳng người lên để làm giàu như họ. Chứ Liên Xô chúng tao cũng sắp đổ rồi, không còn gì nữa đâu mà cho." Tôi ngồi lặng người một hồi lâu, miệng đắng ngắt...
LTS: Tuần Việt Nam xin được kết thúc câu chuyện bình thương hoá quan hệ ngoại giao và thương mại Việt - Mỹ với cuộc trò chuyện với đối tác của Trưởng đoàn đàm phán BTA Mỹ - Việt Joe Damond - ông Nguyễn Đình Luơng.
Chúng tôi hy vọng phần trò chuyện của ông Lương sẽ bổ sung cho bức tranh về cuộc đàm phán được coi là sự mở đầu thực chất nhất cho tiến trình hội nhập kinh tế của Việt Nam, cũng như là lời giải đáp cho những thắc mắc của Joe Damond - người, vì những lý do nhất định, chưa hỏi thẳng đối tác và cũng là người bạn vong niên của mình.
Ông đã trở thành trưởng đoàn đàm phán như thế nào?
Sáng ngày 5.11.1996, tại cuộc họp bàn về việc chuẩn bị đàm phán kinh tế - thương mại với Mỹ, sau khi các bộ ngành hữu quan báo cáo tình hình, Phó Thủ tướng phụ trách kinh tế đối ngoại Trần Đức Lương, người chủ trì, đã quyết định thành lập "Tổ công tác liên bộ về Hiệp định Kinh tế - Thương mại với Hoa Kỳ".
Đột nhiên, ông chỉ vào tôi, và nói: "Tôi quyết định cử đồng chí Nguyễn Đình Lương" làm tổ trưởng." Tôi thực sự thấy bất ngờ, và không kịp phản ứng gì cả, vì giọng nói ông rất quyết đoán.
Trong thâm tâm, tôi hiểu ông chọn tôi vì tôi đã nhiều lần tháp tòng ông trong các cuộc đàm phán, hay họp hội nghị của uỷ ban liên chính phủ với Liên Xô và các nước XHCN khác. Ông hiểu trong đầu tôi có cái gì, và tôi có thể làm gì.
Từ sau đó các công việc liên quan đến đàm phán Việt - Mỹ cứ được chuyển về chỗ tôi để tôi tập hợp và tổng hợp. Và đến khi đoàn Mỹ sang, tôi dẫn đầu đoàn đàm phán phía Việt Nam.
Joe Damond có nói rằng anh ta may mắn vì Sếp trực tiếp của anh ta đã chủ động tránh sang một bên, chứ không thì...
Tôi không may mắn như vậy. Quyết định bất ngờ đó đã làm cho tôi khổ sở một thời gian, vì ông Sếp trực tiếp của tôi lại muốn nhận việc đó. Có lẽ, ông ta nghĩ đơn giản việc đó là "oai", nhưng ông không hiểu rẳng tôi đã thực sự "oải" như thế nào trong quá trình đàm phán, nhất là ở nửa chặng đầu và sau khi hai bên đã ký hiệp định về nguyên tắc. Nhưng đó là chuyện về sau.
Số tôi số khổ mà. Đã mang lấy nghiệp vào thân/ Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa.

Ông Joe Damond và ông Nguyễn Đình Lương. Ảnh: Thái An

Joe Damond nói rằng trong thời gian đầu, phía Mỹ tỏ ra khá lúng túng trong việc khởi động đàm phán, vì họ chẳng có thông tin, cũng như hiểu biết về cơ chế của kinh tế - thương mại Việt Nam. Và ông ta cũng cảm nhận điều tương tự từ phía Việt Nam, có đúng không?
Đúng và không đúng. Đúng vì ta cũng không hiểu hệ thống thương mại của Mỹ và thế giới nói chung, ngoài phe XHCN của chúng ta.
Còn không đúng, vì Việt Nam vất vả hơn trăm lần. Chúng tôi không hiểu phía đối diện, và cũng không hiểu phía sau lưng.
Cuộc chiến tranh 30 năm và sự khốc liệt của nó đã để lại trên đất nước Việt Nam, và trong quan hệ Việt - Mỹ, quá nhiều vấn đề. Tôi không còn đủ trí nhớ để thống kê lại những điều gặp phải trong quá trình chuẩn bị cho BTA.
Nhưng chắc vẫn có những điều không thể quên?
Nào là nhận thức "Mỹ là kẻ thù cơ bản lâu dài", bên cạnh tâm lý chống Mỹ và tâm lý nghi kỵ. Có người coi BTA chỉ là "âm mưu của Mỹ để chuyển hoá chế độ chính trị ở Việt Nam, đơn giản (nó) chỉ là âm mưu phá vai trò lãnh đạo của Đảng". Hay dùng thị trường tự do để phá hoại cái định hướng XHCN trong nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN của chúng ta.
Còn ông, lúc đó, ông nghĩ thế nào?
Đó là hậu quả của một quá trình lâu dài xa lánh luật chơi thị trường, chỉ biết chăm lo củng cố cho nền kinh tế độc quyền XHCN, đã đặt chúng ta vào thế quá ngỡ ngàng, lúng túng, khi buộc phải chuyển sang nền kinh tế thị trường, buộc phải chơi theo một luật chơi mới, áp dụng cho hầu hết các cuộc chơi.
Cho dù các Nghị quyết của Đảng đã nhiều lần chỉ rõ, và xã hội đã nhận thức được rằng, thế giới đang thay đổi sâu sắc, nền kinh tế thế giới đang phát triển mạnh mẽ và nhanh chóng đi vào xu thế toàn cầu hoá, nhưng quả thực vượt qua được những rào cản chính trị, rào cản tâm lý kể trên là điều hoàn toàn không dễ dàng. Càng không phải một sớm một chiều.
Xin ông nói cụ thể hơn trong trường hợp BTA.
Đàm phán BTA với Mỹ là công việc hoàn toàn mới mẻ, thực sự cũng chưa ai hình dung nó là thế nào. Mỗi người, mỗi cơ quan, nhìn một góc, đòi hỏi một cách... Không ai giống ai.
Bây giờ nhớ lại thật buồn cười. Và nhiều vấn đề được nêu ra hình như chỉ như đánh đố đoàn đàm phán.
Đánh đố?
Vì làm sao mà thực hiện được.
Chẳng hạn, có người bảo: "Trước kia ta chưa đòi được khoản bồi thường chiến tranh theo Hiệp định Paris (1973), kỳ này đàm phán kinh tế ta phải đòi cho bằng được."
Liên quan đến khoản tiền đó, vì ta không hiểu luật Mỹ (tiền nong do Quốc hội quyết) mà ta đã đánh rơi mất cơ hội bình thường hoá quan hệ với Mỹ trước đấy hai chục năm. Tất nhiên, chúng ta có quyền nêu, nhưng nêu cho vui thôi, phía Mỹ sẽ không đồng ý đưa vào chương trình đàm phán.
Hay, có người đòi là "Đoàn đàm phán phải đấu tranh với Mỹ để xếp Việt Nam vào khối các nước kém phát triển, để họ phải có chính sách ưu đãi đặc biệt".
Điều này chúng tôi cũng chịu. Đã có một thời Việt Nam bị liệt vào danh sách các nước kém phát triển (underdeveloped countries), như một số nước Châu Phi. Việt Nam chúng ta tự ái, mất bao nhiêu năm trời mới đi đấu tranh, vận động, để được xếp trong danh sách các nước đang phát triển (developing countries).
Thế mà nay lại giao cho Đoàn đàm phán BTA kéo tụt Việt Nam xuống. Mà đoàn đàm phán phía Mỹ có quyền hành gì trong việc lôi lên, hay đè xuống này?
Lại cũng có người chỉ đạo rất cụ thể: "Đàm phán với Mỹ là phải thực hiện phương châm "vừa hợp tác vừa đấu tranh, và với kẻ thù rắn mặt như Mỹ thì phải đấu tranh là chính."
Tôi chỉ còn biết ngửa mặt lên trời mà than: "Về khoản này, con xin chịu không bắt chước được bố."
Ý ông là...?
Anh nhớ câu chuyện cậu con rể tương lai cứ chăm chăm bắt chước mọi động tác của bố vợ chứ gì? Đến nỗi, ông "Nhạc phụ đại nhân" phải phì cười, và hai sợi bún thò lò ra đằng mũi.
Đây đâu còn là thời chiến tranh mà ta thắng, địch thua. Cả hai bên phải đạt được một thoả thuận đảm bảo đôi bên cùng có lợi, để cùng nhau là đối tác lâu dài.
Không thể buổi đàm phán nào cũng lo đấu tranh, cũng chửi người ngồi đối diện với mình một trận cho bõ tức. Tan cuộc ngay!
Dân gian hay nói, chính chúng ta, lúc cần khẳng định vị thế, thì tự nâng lên, còn lúc cần tiền viện trợ, xin xỏ, thì tự hạ xuống.
Thôi, chuyện dân gian thì nhiều lắm. Tôi xin miễn bàn. Nhưng riêng tôi cũng có một kỷ niệm đáng nhớ liên quan đến chuyện đó.
Mùa thu năm 1989, mùa các nước XHCN chuẩn bị đàm phán cho Hiệp định 5 năm tiếp theo (1991-1995). Trước khi hai đoàn chính phủ gặp nhau, là người chuẩn bị các phương án, tôi đi Moskva thăm dò trước. Và tôi đã đến thăm anh bạn thân học cùng trường MGIMO (Học viện Quan hệ Quốc tế Moskva), lúc đó là Thứ trưởng Tài chính Liên Xô.
Anh ta nói: "Lương, hôm nay ta nói chuyện với nhau như những người bạn. Mày (tiếng Nga, khi thân quen chúng tôi dùng đại từ "tư" là mày, bạn) bỏ cái nghề ăn xin của mày đi. Không ai giàu lên bằng của bố thí. Phải đứng thẳng người lên để làm giàu như họ. Chứ Liên Xô chúng tao cũng sắp đổ rồi, không còn gì nữa đâu mà cho."
Tôi ngồi lặng người một hồi lâu, miệng đắng ngắt. Tôi uống vội cốc nước chè đen còn đang nóng, suýt bỏng họng.
Bài học đó cả đời tôi không quên.
Nhưng chính Joe Damond đã nhắc đến chuyện, vào khoảng mùa thu năm 1997 gì đó, trong một cuộc đàm phán, ông Nguyễn Đình Lương đã nói rằng Việt Nam là nước nghèo đói, kém phát triển, và chỉ có thể chấp nhận các tiêu chuẩn thương mại quốc tế (WTO) vào năm 2020. Xin ông giải thích cho rõ ràng.
Đó là chuyện có thật. Bây giờ nhắc lại tôi vẫn thấy buồn cười.
Số là, sau khi tôi đề nghị, phía Mỹ đã chuẩn bị bản dự thảo "Comprehensive" (tổng thể), theo các tiêu chuẩn WTO. Mọi người hơi choáng: "Khó hiểu quá, mới quá!"
Xin phép được ngắt lời ông. Tại sao ông lại đề nghị phía đối tác soạn dự thảo?
Trong một cuộc họp cấp cao phía Việt Nam, có một ý kiến nêu ra là ông Nguyễn Đình Lương phải đưa ra một dự thảo cho phía Mỹ, và nêu rõ quan điểm của Việt Nam.
Trước đây, khi đàm phán Liên Xô, chỉ trong ba tiếng đồng hồ tôi đã có một dự thảo cả tiếng Nga lẫn tiếng Việt. Nhưng khi ngồi trong cuộc bà Barbara Barshefski tiếp Bộ trưởng Thương mại Lê Văn Triết ở Washington DC vào tháng 6.1995, và ngồi với Joe Damond suốt một tối, đến tận 12h đêm tại KS Sheraton (DC) để nghe giải thích về khái niệm một hiệp định tổng thể theo những cam kết của WTO, thì tôi biết là tôi không biết gì về WTO.
Tôi đã đề nghị Joe Damond chuẩn bị dự thảo là vì lý do đó.
Vâng. Xin ông tiếp tục.
Khi chúng tôi dịch dự thảo ra, và trình lên lấy ý kiến trong nội bộ Việt Nam, đã có người (tất nhiên là người có quyền) bảo rằng Việt Nam là nước nghèo, là nước kém phát triển, Việt Nam chỉ có thể chấp nhận các tiêu chuẩn đó vào năm 2020.
Nhân tiện có ý kiến đó, trong lúc phía đoàn đàm phán chúng tôi chưa chuẩn bị được gì, chúng tôi đành cứ phóng ra cho phía Hoa Kỳ phương án, lộ trình tất cả các lĩnh vực (thương mại, đầu tư, dịch vụ...) đều đến 2020.
Sao chúng ta bị ám ảnh bởi con số 20 thế nhỉ? Hai ngàn hai mươi, rồi hai mươi ngàn tiến sĩ...
(Cười) Đó là một cú sốc đối với đoàn Mỹ. Qua nét mặt, tôi biết đoàn đàm phán Mỹ thất vọng lắm.
Họ không ngờ...
Họ thất vọng về những người ngồi đối diện với họ?
Đúng vậy. Và kể từ đó, đúng như Joe Damond nói với anh, câu chuyện cứ lùng nhùng, dậm chân tại chỗ.
Nhưng cũng nhờ đó chúng tôi hiểu được suy nghĩ thực sự của họ, và nhận được một phản ứng mạnh mẽ nhất, cho tới lúc đó, từ phía họ. Chúng tôi cần hiểu tận cùng những ý tưởng của Mỹ trong cuộc chơi này, để từ đó mới thiết kế được đối án của mình. Và, nhờ đó, chúng tôi đã kéo dài được thời gian học bài và chuẩn bị.
Nhưng sự thất vọng của phía Mỹ chưa phải là điều xấu nhất có thể xảy ra với tôi.
Lại còn có điều tồi tệ hơn sao?
Thời gian đó, ở Hà Nội, vì thấy bế tắc, nơi này nơi khác đã có tiếng xì xèo. Có người nghi vấn "hình như ông Lương không biết đàm phán".
Thậm chí, có người còn đề nghị thay trưởng đoàn đàm phán.
Tại sao ông không bị thay?
Béo bở gì miếng xương. Mà lại là miếng xương đang mắc ngang cổ họng người khác. Có người sẵn sàng làm việc đó, thì không còn có lúc này tôi ngồi tiếp chuyện nhà báo đâu.
(Còn nữa..VNN