HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Đau cổ họng thường là triệu chứng bắt đầu của bệnh cúm. Cũng có khi bạn bị v́ la hét quá độ, v́ không khí quá khô, hoặc v́ vi khuẩn đă xâm nhập vào đó. Từ một buổi sáng thức dậy chợt khám phá ra cổ họng ḿnh bị hơi đau. Trong ngày, bạn cảm thấy rất khó chịu v́ nó càng lúc càng tệ hơn. Đôi lúc chứng này tệ đến nỗi việc nuốt đồ ăn, uống nước, thậm chí ngay cả việc nuốt nước bọt của chính ḿnh cũng làm bạn đau đớn .Dù chứng đau cổ họng đến từ bất cứ lư do ǵ, bên dưới đây là những lời khuyên và phương pháp của các bác sĩ chuyên khoa sẽ giúp bạn chấm dứt t́nh trạng khó chịu này.
Ảnh minh họa
Súc miệng bằng nước muối
Pha 1 muỗng cà phê muối ăn vào nửa lít nước ấm. Ngậm một ngụm vào miệng, rồi ngửa cổ lên cho nước muối chảy vào cổ họng. Đừng nuốt, hăy tống hơi lên cho nước muối bị đẩy ngược trở lại tạo nên tiếng động trong cổ họng (Có thể bạn đă từng biết qua hành động này rồi. Nhiều người có thói quen súc miệng tạo ra tiếng động như vậy).
Việc súc miệng bằng nước muối giết được vi trùng đóng trên thành cổ họng và thường sẽ làm cổ họng bớt đau sau vài ba lần; ngoại trừ chứng đau cổ họng này đi đôi với bệnh ho khan tiếng. Trong hai trường hợp này, chỗ vi trùng bám thường nằm sâu dưới cổ họng, và súc miệng như vậy không thể đưa muối vào sâu tận chỗ bị nhiễm trùng.
Tắm nước nóng
Chứng đau cổ họng cũng có thể bắt nguồn từ một đêm ngủ miệng bị há ra để cho không khí ra vào nhiều. Nếu không khí này khô, sáng đó bạn sẽ bị đau cổ họng.
Việc ngủ há miệng thường gây nên từ chứng nghẹt mũi. Khi mũi bị nghẹt, phản ứng tự nhiên của cơ thể là há miệng ra để thở. Trong những mùa thời tiết trở nên khô và bạn bị nghẹt mũi, có thể dùng thuốc nghẹt mũi loại uống hay xịt trước khi ngủ.
Chứng đau cổ họng cũng có thể được xoa dịu bằng cách hít nhiêu hơi nước trong lúc tắm nước nóng, hoặc nghiêng đầu trên một chậu nước bốc hơi và há miệng ra hít vào hơi ẩm bay lên từ chậu nước. Làm như vậy mỗi lần khoảng 5 phút, có thể làm cách mỗi giờ một lần đến khi nào cổ họng bớt đau.
Uống thuốc
Các loại thuốc cảm thông thường như Aspirin, Advil (Ibuprofen), hoặc Tylenol (Acetaminophen) đêu có thể làm dịu chứng đau cổ họng. Khi dùng thuốc nên nhớ đừng bao giờ cho trẻ em từ 21 tháng tuổi trở xuống uống thuốc Aspinn, có thể bị biến chứng nguy hiểm.
Hít không khí biển
Bạn có thể tản bộ trên băi biển và hít không khí trong lành ở đây. Bạn cũng có thể... mua không khí biển được vô chai sẵn để lấy ra hít khi cần. Những chai này được bán tại các tiệm thuốc tây dưới các nhăn hiệu như Ocean Mist, Ayr, hoặc Nasal. Những chai này chẳng qua chứa nước muối với nồng độ nhẹ được đựng trong những chai có áp suất. Khi bạn xịt thuốc này vào cổ họng, muối có thể sát trùng và hơi ẩm của nước xoa dịu được chứng đau.
Thủ phạm có thể là chiếc bàn chải đánh răng của bạn
Các vi khuẩn có thể sống một thời gian rất lâu trên bàn chải đánh răng v́ bàn chải này lúc nào cũng ẩm (nhất là với những người đánh răng trên một lần mỗi ngày).
Có nhiều người vừa bớt bệnh đă trở nặng lại sau khi đánh răng. Vi khuẩn c̣n sống sót lại trên bàn chải từ ngày hôm trước lại theo đường miệng xâm nhập thêm vào cơ thể một lần nữa.
Một số người khác bị lây bệnh qua các bàn chải đánh răng của nhiều người cùng để trong một chiếc ly bị chạm vào nhau .
Để tránh việc này bạn nên dùng nhiều bàn chải một lúc một cái cho buổi sáng, một cái cho buổi tối chẳng hạn. Sau khi đánh răng nhớ gơ bàn chải vào cạnh bồn rửa mặt cho nước văng ra hết. Đồng thời tránh để bàn chải chạm vào nhau.
Thu, đông là mùa của cảm (cold) và cúm (flu). Bệnh cúm đặc biệt, chúng ta cũng sẽ có một bài riêng về nó, c̣n ở đây chúng ta bàn về bệnh cảm ở người lớn.
Chúng ta chẳng ai xa lạ với bệnh cảm, v́ ai cũng bị nó hành rất nhiều lần kể từ ngày c̣n nhỏ, và bây giờ vẫn phải gặp nó 2-3 lần mỗi năm, song nhiều người chúng ta vẫn chưa biết rơ, vẫn giữ những ư nghĩ sai lầm về nó. Chẳng hạn, cảm phải chữa bằng trụ sinh mới mau hết, hoặc vừa nhiễm cảm, triệu chứng c̣n nhẹ, nên đi bác sĩ liền để bác sĩ cho thuốc ngăn nó đừng trở nên nặng.
Trụ sinh không chữa được cảm, và có cơn cảm nhẹ, ho ít, rồi tự nó chóng hết, có cơn cảm nặng khiến ho liên miên suốt ngày đêm, hoặc ho lâu 2-3 tuần, bác sĩ chẳng có tài nào ngăn được nó đừng trở nặng giúp bạn. Thế nên, bị cảm nhẹ, đo nhiệt không thấy nóng sốt cao, cũng không đau các vùng xoang quanh mũi, không đau tai, không kḥ khè, khó thở, bạn có thể tự chữa ở nhà, đi bác sĩ tốn tiền tội cho bạn.
Bệnh cảm thường (common cold) là bệnh nhẹ đường hô hấp trên do siêu vi (viral upper respiratory infection, hay được gọi tắt URI), rất hay xảy ra, trẻ em 5 đến 7 lần một năm, c̣n người lớn chúng ta cũng 2-3 lần một năm.
Có đến trên 200 loại siêu vi (virus) có thể gây bệnh cảm. Siêu vi cảm ẩn trong nước mũi, nước miếng người bệnh. Chúng ta nhiễm cảm khi bắt tay người bệnh có dính siêu vi cảm, rồi vô t́nh đưa lên mắt, mũi chúng ta, hoặc chúng ta rờ phải các đồ vật chung quanh người bệnh có dính siêu vi. (Nhiều siêu vi cảm có thể sống vài tiếng đồng hồ bên ngoài cơ thể ta.) Bệnh cũng truyền từ người bị cảm sang ta khi những hạt nước nhỏ li ti có chứa siêu vi, bắn ra từ mũi, miệng họ trong lúc họ ho, hắt hơi,... Không phải tại ta ra ngoài không mặc đủ ấm nên nhiễm cảm.
Cảm không dữ bằng cúm, song cũng có thể gây các biến chứng viêm các xoang quanh mũi, viêm tai giữa, khiến suyễn trở lại, bệnh phổi, bệnh tim có sẵn nặng hơn.
Thời gian từ lúc mới lây bệnh đến lúc bệnh phát ra ngắn, chỉ khoảng 24-72 tiếng đồng hồ. Khác với cúm (triệu chứng rất đột ngột và nặng), triệu chứng cảm nhẹ và từ từ hơn.
Triệu chứng thay đổi tùy người, nhưng nói chung, khi bị cảm, chúng ta hay chảy mũi, nghẹt mũi, hắt x́, rát họng, ho, nhức đầu, thấy trong người ớn lạnh, uể oải không khỏe. Cúm gây sốt cao, c̣n cảm thường không gây sốt, hoặc chỉ sốt nhẹ.
Rát họng khó chịu nhất trong ngày đầu, trong khi chảy mũi, nghẹt mũi, hắt x́ nặng nhất khoảng ngày thứ 2 và thứ 3. Ho thường bắt đầu làm phiền chúng ta khoảng ngày thứ 4, 5.
Cảm thường kéo dài khoảng 10 ngày, người hút thuốc lá lâu khỏi hơn, khoảng 13 ngày. Một số người đến 2 tuần sau mới khỏi hẳn. Cũng có người tuy khỏe rồi, vẫn ho lai rai vài tuần sau khi cảm. Cảm không khiến ta mệt dữ như cúm.
Ngoài các triệu chứng vừa kể, khi thăm khám bạn, bác sĩ không thấy có những dấu chứng ǵ lạ lắm.
Chữa trị cảm
Sự chữa trị bệnh cảm thường (common cold), trong những trường hợp không có biến chứng, gồm các phương cách giúp chúng ta dễ chịu, trong lúc chờ cho cơn cảm đi qua.
Trụ sinh (antibiotics) vừa tốn kém, lại chẳng ăn thua, không làm cảm sợ và đi mau hơn. Trụ sinh chỉ diệt được vi trùng (bacteria), không có kết quả trong những bệnh gây do siêu vi (virus) như bệnh cảm, bệnh cúm. Chúng “siêu” hơn vi trùng, nên không sợ trụ sinh. (Các tài liệu y học, và cả cơ quan y tế CDC của chính phủ Mỹ vẫn luôn đưa lời kêu gọi, yêu cầu các bác sĩ không nên dùng trụ sinh để chữa cảm, cúm.) Việc sử dụng trụ sinh chỉ cần thiết, khi đă có các biến chứng (complications) do vi trùng, như viêm tai giữa (otitis media), viêm các xoang quanh mũi (sinusitis), ... Các khảo cứu cho thấy, nếu dùng sớm, trụ sinh cũng không ngăn ngừa được các biến chứng. Và một khi biến chứng xảy ra, vi trùng đă kháng, đă lờn mặt loại trụ sinh đang sử dụng, dĩ nhiên lúc đó chúng ta cần đổi trụ sinh, có khi phải dùng một loại trụ sinh khác gây nhiều tác dụng phụ hơn, đắt tiền hơn. (Người ta cũng nhận thấy, cộng đồng nào sử dụng nhiều trụ sinh, số vi trùng kháng thuốc trụ sinh trong cộng đồng đó cũng nhiều hơn các cộng đồng khác, chứng tỏ việc dùng trụ sinh bừa băi không những hại cho ḿnh, mà c̣n hại cho cả những người chung quanh. Ở Mỹ, hàng năm có khoảng 20.000 người chết v́ các bệnh nhiễm những vi trùng đă kháng thuốc trụ sinh, không trụ sinh nào trị nổi chúng.)
Ta dùng Tylenol hay các thuốc Aspirin, Advil, Nuprin, Aleve,… (mua không cần toa bác sĩ) để bớt nhức đầu, rát cổ, ớn lạnh.
Các thuốc uống như Sudafed, Genaphed và các thuốc xịt mũi như Afrin, Dristan dùng vài ngày giúp chúng ta bớt nghẹt mũi; các thuốc xịt Ipratropium, Cromolyn giúp chúng ta đỡ chảy mũi. Những thuốc chữa dị ứng như Claritin, Loratadine, Clarinex, Allegra, Zyrtec không ăn thua, uống vào nước mũi vẫn chảy ṛng ṛng. Những thuốc mạnh hơn như Benadryl, Chlor-Trimeton giúp bớt chảy mũi, song làm khô luôn môi, miệng, mắt, và ở các vị cao niên, có thể nguy hiểm, gây bí tiểu, dật dờ, trí óc mất sáng suốt.
C̣n ho? Ho ít chúng ta không cần uống thuốc ho, khi ho nhiều, các thuốc ho chứa chất dextromethorphan hay guaifenesin như Robitussin DM, Robafen DM giúp chúng ta bớt ho chút nào hay chút nấy, lúc ho dữ quá, chúng cũng chẳng giúp bao nhiêu, uống thường c̣n có thể khiến chúng ta mệt. Các thuốc ho chứa chất Codein không giúp cái ho do cảm, và gây nhiều tác dụng phụ hơn thuốc ho Robitussin DM, Robafen DM. American College of Chest Physicians không cổ vơ việc dùng thuốc ho khi bị cảm, theo họ, ho cứ để cho ho, nhất là khi ho có đàm, v́ ho là cơ chế tốt của cơ thể giúp chúng ta tống xuất bớt đàm nhớt dơ trong bộ hô hấp ra ngoài, không để chúng ứ đọng trong phổi gây sưng phổi.
Bạn đang bị cảm (hay cúm), nóng ḷng muốn “chích thuốc” để cảm mau hết. Đúng theo sách vở, các siêu vi cảm đâu có sợ kim chích, làm ǵ có thuốc chích để cảm cuốn gói đi nhanh hơn. Bạn đừng tin vào ai dụ bạn, bảo chích thuốc hoặc dùng trụ sinh cảm sẽ mau hết, tốn tiền vô ích, có khi c̣n hại. (Bạn nên hỏi lại, “Thuốc chích tên ǵ thế bác sĩ nhỉ, xin viết xuống đây cho tôi biết, để tôi t́m đọc trên internet xem thuốc chích này có thực chữa cảm không”, hoặc, “Tài liệu nào nói trụ sinh trị cảm, xin bác sĩ vui ḷng cho xem”.)
Chúng ta khó tránh cảm 2-3 lần mỗi năm, v́ khác với cúm đă có cách ngừa (chích ngừa, thuốc xịt Flumist), cảm chưa có cách pḥng ngừa hữu hiệu. Nhưng xin đừng sợ lắm, cảm là bệnh nhẹ thôi, thường sẽ mau chóng ra đi. Đa số các trường hợp cảm, chúng ta có thể tự chữa lấy ở nhà, không cần đến bác sĩ. C̣n thuốc ho, muốn dùng lúc ho nhiều không ngủ được hoặc sợ ho làm phiền người khác, bạn thử các thuốc ho Robitussin DM, Robafen DM (mua không cần toa bác sĩ), chúng giúp được chút nào hay chút nấy, không giúp th́ thôi. Nếu nóng sốt cao, đau tai, đau vùng các xoang quanh mũi, kḥ khè, khó thở, hoặc ho dữ trên 7-10 ngày chưa thấy bớt, bạn nên đi khám bác sĩ xem có bị biến chứng của cảm như viêm tai giữa (otitis media), xoang quanh mũi (sinusitis), viêm ống phổi cấp tính (acute bronchitis), sưng phổi (pneumonia) hoặc suyễn trở lại. Viêm tai giữa, viêm xoang quanh mũi, sưng phổi cần đến trụ sinh.
Tóm lại, cảm là bệnh rất thường xảy ra, nên nhiều tiền bạc đă được đổ ra để nghiên cứu. Nhưng càng nghiên cứu, người ta càng thấy việc chữa cảm không có nhiều lựa chọn: nghỉ ngơi, và nếu cần, dùng thuốc Tylenol, Aspirin, hoặc Advil, Nuprin, Aleve cho đỡ nhức đầu, rát cổ, ớn lạnh, dùng thuốc Sudafed, Genaphed, Afrin, Dristan cho bớt nghẹt mũi, dùng các thuốc xịt Ipratropium, Cromolyn cho bớt chảy mũi (các thuốc mạnh như Benadryl, Chor-Trimeton giúp bớt chảy mũi, song gây nhiều tác dụng phụ); ho nhiều thử dùng thuốc ho Robitussin DM hay Robafen DM xem nó có giúp chăng, không giúp th́ thôi, ho cứ để ho, chúng ta kiên nhẫn chờ cảm qua đi ho sẽ hết (thường khoảng 10 ngày nếu không hút thuốc lá). Chúng ta không nên nhờ bác sĩ cho thuốc ho khác “mạnh” hơn, chúng cũng chẳng giúp mà c̣n có thể gây các tác dụng phụ khó chịu, nguy hiểm. Cảm đi ho sẽ tự hết, không phải v́ dùng thuốc ho này mạnh hơn thuốc ho nọ (và càng không phải v́ trụ sinh).
Ngày nay, với phương tiện truyền thông internet, chúng ta dễ dàng t́m hiểu nhiều vấn đề liên quan đến sức khỏe chúng ta, chẳng hạn, chúng ta có thể vào các websites www.nih.gov (website của National Institutes of Heath), www.uptodate.com, www.webMD.com để đọc những tài liệu về các bệnh tật thông thường hay xảy ra. Nâng cao kiến thức về mọi mặt, bao giờ cũng tốt cho bản thân chúng ta và gia đ́nh.
Vào mùa Đông khí lạnh thường gây ra những cơn HO dai dẳng. Ban đầu th́ ho có đờm, sau đó là ho khan, cổ họng lúc nào cũng thấy ngứa bên trong và phải ho cho đở...ngứa! Ho quằn quại, ho muốn đứt cuốn họng. Nếu ngậm miệng lại th́ có thể kềm chế cơn ho, nhưng hể mở miệng để nói một hai ba tiếng là bắt đầu ngứa cổ và phải ho liên tục, ho đỏ cả mày mặt, chảy cả nước mắt, ho dai dẵng hơn cả ĐẮC KỶ HO GÀ ngày xưa!
Bản thân tôi đă nhiều năm qua, khi đến mùa tuyết đổ là HO! Mấy năm trước, khi bị ho, tôi được BS cho uống đủ loại thuốc ho từ nhẹ tới nặng nhất, kèm theo trụ sinh nhưng cũng không dứt được cơn ho! Sau t́nh cờ lục trong tủ thuốc gia đ́nh, thấy có một vỉ Lincomycin 500mg, lấy uống thử ngày 3 lần, mỗi lần 1 viên, uống độ 2 ngày th́ dứt được cơn ho (phước chủ may thầy!)
Năm nay cơn ho quái ác lại đến khi vùng tôi ở bị băo tuyết . Tưởng vẫn là thuốc tiên, tối bèn lấy Lincomycin ra uống (đă mua thêm trử sẵn cho chắc ăn), không ngờ thuốc nầy hết hiệu nghiệm, vẫn ho, kéo dài cả tháng trời ! May có một người bạn MỄ chỉ cho một cách trị ho độc đáo, không tốn nhiều tiền (trong ṿng 10 đô), tôi thử 1 lần trước khi đi ngủ, và như là một phép lạ!? Mới tối qua, tôi c̣n ho dữ dội, vậy mà hôm sau thức dậy, mở cửa ra ngoài sân ngắm trời, mặc dầu bên ngoài c̣n lạnh, nhưng trong cổ họng không thấy ngứa và ho nữa!
- Trước hết ḿnh vào tiệm bán Liquor mua 1 chai rượu Whiskey nhỏ (độ 3 đồng), nhăn hiệu nào cũng được miễn ruột nó là whiskey là ok.
- Vào Walmart mua 1 chai mật ong nhỏ thôi và thêm vài trái chanh (chanh xanh hay vàng đều được).
Cách làm:
- 1 th́a café rượu
- 1 th́a mật ong
- 10 giọt chanh
Cho 2 thứ vào 1 cái tách rồi nặn vào đó 10 giọt chanh (chanh muối càng tốt)), quậy đều. Dùng 1 nắp nhựa đậy trên cái tách rồi bỏ vào microwave đun trong 10 second (chỉ 10 second thôi!), sau đó lấy ra dùng th́a quậy đều rồi nhâm nhi từng th́a một cho đến hết.
Dùng trước khi đi ngủ Tối 1 lần, Sáng thức dậy 1 lần, Và buổi trưa 1 lần nữa
Vài năm nay, một tệ trạng làm buồn ḷng không ít những người bác sĩ đàng hoàng hiểu biết sự việc, tệ trạng “Adult Day Health Care Center”.
Buồn ḷng v́ thấy những lạm dụng chướng tai gai mắt của một số Adult Day Health Care Centers, và cũng buồn ḷng v́ nhiều vị bệnh nhân của ḿnh đem giấy tờ của các chỗ này đến nhờ điền để được vào chơi trong các chỗ này, khi giải thích là không thể làm vậy v́ vị bệnh nhân không đủ các điều kiện đ̣i hỏi, vị bệnh nhân không vui nghĩ bác sĩ khó, thậm chí có người c̣n lớn tiếng hoạnh họe bác sĩ sao không chịu kư, dọa sẽ đi bác sĩ khác.
Mọi chuyện chính phủ cho lập ra đều có mục đích, có những điều kiện đ̣i hỏi hẳn hoi. Và tất nhiên, dịch vụ nào cũng tốn kém, tiêu vào ngân quĩ tiểu bang, chúng ta phải dùng cho đúng. Danh dự của người bác sĩ trong chữ kư, chiều ḷng người bệnh đặt bút xuống để kư chứng nhận gian là điều đáng xấu hổ, không những vậy, c̣n có thể lôi thôi với pháp luật. Luật pháp rất trọng chữ kư của người bác sĩ, cho người bác sĩ nhiều quyền hạn trong lănh vực sức khỏe, nhưng cũng sẵn sàng tước bỏ những quyền hạn này nếu có chứng cớ người bác sĩ gian giảo.
Adult Day Health Care (chăm sóc sức khỏe ban ngày dành cho người lớn) là một dịch vụ hữu ích, các Adult Day Health Care Centers được chính phủ tiểu bang California cho phép lập ra, với mục đích giúp những người thụ hưởng MediCal (không nhất thiết phải cao niên) v́ bệnh tật, thể xác hoặc tinh thần, không thể tự ăn uống, chăm sóc cho ḿnh ở nhà lúc ban ngày ban mặt. Thiếu dịch vụ Adult Day Health Care, t́nh trạng sức khỏe của các vị này sẽ suy sụp, khiến các vị có thể sẽ phải rời nhà vào pḥng cấp cứu, vào bệnh viện, hoặc nursing home. Mỗi ngày, chính phủ trả tiền cho những dịch vụ cung cấp giúp những người đủ điều kiện được chăm sóc trong các Adult Day Health Care Centers. Số tiền này không nhỏ, và cũng không phải đây là tiền tự nhiên từ trên trời rơi xuống, mà là tiền của những người công dân Mỹ đóng thuế chúng ta.
Như vậy, một vị cao niên khỏe mạnh, tự gọi pḥng mạch lấy hẹn rồi đi bộ, đi xe đạp, đi xe buưt, đi xe nhà, cầm giấy tờ của Adult Day Health Care Center đến nhờ bác sĩ chứng để vào chỗ này, chẳng bác sĩ đàng hoàng và hiểu biết nào dám kư. Một số các Adult Day Health Care Centers họ cũng biết thừa điều này (v́ họ có các tiêu chuẩn đ̣i hỏi của chính phủ trong tay), nhưng cứ đưa giấy tờ cho các vị cao niên, bảo các vị đến bác sĩ, biết đâu gặp một bác sĩ không biết rơ các điều kiện đ̣i hỏi nên kư, hoặc thường hơn, một bác sĩ quen chiều ḷng bệnh nhân (cho thuốc lung tung, cho thử máu, cho chụp phim không cần thiết, cho sữa, cho giường, cho xe lăn, cho đủ thứ) sẽ kư bừa.
Theo California Association for Adult Day Services (Hiệp Hội Cung Ứng Dịch Vụ Cho Người Lớn của California), dưới đây là 5 tiêu chuẩn (criteria) cần hội đủ để được săn sóc trong các Adult Day Health Care Centers.
Tiêu chuẩn 1
Người bệnh cần được chăm sóc trong Adult Day Health Care Center v́ đang hay đă từng bị một hay nhiều t́nh trạng bệnh tật thể xác hoặc tinh thần nên nay phải được:
Người bệnh bị một t́nh trạng sức khỏe khiến khó có thể tự ḿnh làm được 2 hay nhiều hơn các việc dưới đây:
- Tắm rửa
- Mặc áo quần
- Đi lại
- Ăn uống
- Tiêu tiểu
- Rời khỏi giường
- Đến các cơ sở y tế (đi bác sĩ, đến pḥng thí nghiệm để thử máu, …)
- Làm công việc nhà
- Làm các công việc vệ sinh thân thể
- Giặt giũ
- Sửa soạn bữa ăn
- Dùng, uống thuốc
- Đi mua những thức cần thiết
- Di chuyển bằng xe
- Chi thu, tính toán tiền bạc
Tiêu chuẩn 3
Người bệnh không có những giúp đỡ để có thể tự sống trong cộng đồng:
- Sống một ḿnh, không có gia đ́nh hay người chăm sóc cung ứng các săn sóc cần thiết hoặc để mắt trông chừng hộ.
- Tuy sống với thân nhân hay người quen nhưng những người này không muốn hoặc không đủ khả năng chăm sóc cho người bệnh.
- Có gia đ́nh hay người chăm sóc nhưng những người này mệt mỏi, cần nghỉ ngơi một thời gian để có thể tiếp tục chăm sóc cho người bệnh.
Tiêu chuẩn 4
Nếu không có dịch vụ Adult Day Health Care giúp đỡ, t́nh trạng sức khỏe của người bệnh rất có thể sẽ suy sụp, về mặt thể xác (medical), nhận thức (cognitive) hoặc tinh thần (mental), khiến họ sẽ phải vào pḥng cấp cứu, vào bệnh viện, hoặc vào nhà chăm sóc đặc biệt (nursing home).
Tiêu chuẩn 5
Người bệnh cần đến Adult Day Health Care Center mỗi ngày, và các dịch vụ chăm sóc sẽ được hoạch định cho phù hợp với t́nh trạng sức khỏe riêng của người bệnh, nhắm giúp người bệnh có khả năng tiếp tục sống trong cộng đồng, không phải vào pḥng cấp cứu, bệnh viện, hoặc nursing home.
Không hội đủ bất cứ một tiêu chuẩn nào kể trên sẽ không thể vào Adult Day Health Care Center để được chăm sóc.
Qua các tiêu chuẩn trên, chúng ta có thể thấy các Adult Day Health Care Centers tương tự như các Child Day Care Centers, trẻ em không thể tự sống ở nhà một ḿnh ban ngày trong lúc bố mẹ bận đi làm, nên bố mẹ đưa các cháu vào Child Day Care Center nhờ người trông họ, chiều tan sở đến đón đưa về. Các Adult Day Health Care Centers dành cho những người lớn thụ hưởng MediCal (không nhất thiết phải cao niên), v́ t́nh trạng sức khỏe thể xác (như bị liệt v́ tai biến mạch máu năo) hoặc tinh thần (như lẫn, trí khôn không phát triển, …) ở nhà một ḿnh ban ngày sẽ không an toàn, v́ không thể đi lại, ăn uống, tiêu tiểu, tự săn sóc lấy ḿnh, .... Adult Day Health Care Center hoàn toàn không phải là chỗ để mọi người có tuổi, với chữ kư chứng nhận gian dối của bác sĩ, ai cũng được vào ăn uống miễn phí, ca hát, nhảy đầm cho vui.
Mỗi ngày chính phủ trả cả trăm đồng cho một người bệnh trong Adult Day Health Care Center, chưa kể các dịch vụ như vật lư trị liệu, xe đưa xe đón, …, nên với chữ kư cho bệnh vào không đúng của một số bác sĩ (hoặc không rơ tiêu chuẩn đ̣i hỏi nên kư, hoặc thừa biết các tiêu chuẩn, nhưng v́ đồng tiền nên cứ kư), các Adult Day Health Care Centers đang tiêu tốn rất nhiều tiền của chính phủ. (Thực ra, tiền của những người taxpayers chúng ta!) Như vậy, để giúp những người cần giúp, khiến họ tiếp tục vui sống trong cộng đồng, không phải vào pḥng cấp cứu, vào nhà thương, vào nursing home, đồng thời để giảm bớt các chi phí của tiểu bang chăm sóc cho những vị này trong các pḥng cấp cứu, nhà thương, nursing home, th́ v́ sự lạm dụng của một số Adult Day Health Care Centers, các chi phí tưởng chừng có thể giảm bớt, chắc c̣n tăng hơn.
Một số Adult Day Health Care Centers họ khôn lắm (!), cho các vị cao niên vào chơi thử trong chỗ họ, để các vị thấy trong đó vui quá, người đi kẻ lại, ăn uống miễn phí, có ca nhạc, đàn hát, thậm chí cả nhảy đầm, lại c̣n xe đưa xe đón, đâm mê, rồi đưa mẫu phiếu chứng nhận xúi các vị đưa về cho bác sĩ điền và kư để các vị được vào chỗ của họ, mà lại không kèm theo bản 5 tiêu chuẩn kể trên để bác sĩ tham khảo, xem người bệnh của ḿnh có hội đủ các điều kiện đ̣i hỏi hay không. Có chuyện ǵ xảy ra, chính phủ điều tra, chắc họ sẽ đổ diệt, đây chữ kư chứng nhận của bác sĩ rành rành đây, đồng ư cho người bệnh vào trung tâm của họ để được chăm sóc, bác sĩ chịu trách nhiệm, họ có phải là bác sĩ đâu mà biết t́nh trạng sức khỏe người bệnh ra sao, họ có làm ǵ sai trái đâu. C̣n bác sĩ lỡ có bị chính phủ đến hỏi thăm sức khỏe, không thể giả lả bào chữa bằng cách nói, ấy tại tôi không biết các điều kiện đ̣i hỏi, họ nào có đưa tôi bản tiêu chuẩn để tôi tham khảo bao giờ.
Đến đây, chắc chúng ta đă thấy rơ, một vị tự vào chơi Adult Day Health Care Center, rồi về tự gọi pḥng mạch lấy hẹn, quần áo sạch sẽ bảnh bao, đi lại không có vấn đề ǵ cả, một ḿnh đem giấy tờ của Adult Day Health Care Center đến nhờ bác sĩ chứng, chắc chắn không hội đủ điều kiện để được chăm sóc trong Adult Day Health Care Center.
Có Adult Day Health Care Center mở ra một thời gian rồi bị chính phủ bắt dẹp tiệm, chắc v́ làm ăn gian dối (fraud). Nhưng buồn thay, chỗ khác lại mọc ra, các vị cao niên có MediCal lại tiếp tục bị dụ, và nhiều bác sĩ tiếp tục phiền ḷng, thấy t́nh bác sĩ bệnh nhân sứt mẻ v́ những chuyện không đâu. Có đúng mới chứng được, ai hội đủ hết các điều kiện đ̣i hỏi kể trên mới chứng được, không th́ chịu, danh dự và trách nhiệm đặt nơi ngọn bút, không thể hạ bút chứng gian.
Đất nước này đối với chúng ta đă quá tốt, cung ứng đủ mọi thứ cho chúng ta có đời sống an lành, khỏe mạnh. Chúng ta chẳng nên tiếp tay với những kẻ v́ đồng tiền, làm những việc không chính đáng, hư hoại đất nước mến yêu này. Sữa, giường bệnh, xe lăn, thuốc men cho bừa băi, rồi bây giờ lại thêm các Adult Day Health Care Centers. Không nên v́ bữa ăn trưa miễn phí vài đồng bạc, mà giúp Adult Day Health Care Center họ lấy của chính phủ cả trăm đồng mỗi ngày.
Cái ǵ cũng thế, nhất là những thứ dính nhiều đến tiền bạc, dùng đúng th́ tốt, dùng sai và lạm dụng thực không nên.
Truyện cổ Nhật-Bản kể, xưa có bà cụ già may mắn gặp được ḍng suối trường sinh. Cụ uống ngụm nước suối, chợt trẻ lại thành gái đôi tám. Người chồng theo lời vợ chỉ dẫn, chống gậy ra đi, cũng gặp ḍng suối trường sinh. Uống một ngụm, ông trẻ lại thời trai tráng. Ông mừng quá, uống thêm ngụm nữa, rồi ngụm nữa.
Lâu không thấy chồng về, người vợ nóng ruột đi t́m. Đến bên ḍng suối, nàng nghe tiếng khóc trẻ thơ. Nh́n vào mắt đứa bé nằm trên cỏ, biết là chồng ḿnh, nàng xót xa bế... chồng về. Từ nay, ngày ngày nàng sẽ săn sóc, chăm chút cho đứa bé và chờ... 20 năm nữa.
Trẻ măi không già, vẫn là mộng ước của mọi người chúng ta. Nhưng nào ai cản được sức tàn phá của thời gian. Có điều cùng tuổi, người trông trẻ, kẻ trông già hơn. Một phần cũng v́ làn da.
Sao da ta không trẻ măi?
Có ǵ không già theo thời gian, thưa bạn. Làn da chúng ta cũng già theo thời gian (chronologic aging). Trẻ con có làn da tươi sáng, mướt mát, với rất ít những vết bất thường trên da. Càng cao tuổi, da càng xấu hơn. Tuổi tác làm da ngày thêm khô, có những vết nhăn nhỏ (vết hằn của những ưu tư, tính toán?). Đồng thời da cũng lỏng hơn (laxity), không c̣n chắc như khi c̣n trong tuổi đôi tám. Đấy là chưa kể nhiều loại bệnh da cũng từ từ xuất hiện, khi ta cao tuổi đời.
Điều ít ai biết là ánh sáng góp phần không ít vào việc làm làn da của ta chóng già. Da già đi v́ ánh sáng được gọi là photoaging. Ánh sáng mặt trời khiến da sần sùi, mất nét tươi mịn. Ánh sáng tạo trên da những chỗ nham nhở, hoặc đậm màu hơn hoặc nhạt màu hơn chỗ da b́nh thường. Ánh sáng cũng có tác dụng làm mất chất mỡ dưới da, tạo những vết nhăn lớn. Rồi những chỗ có các mạch máu ph́nh nở, cho h́nh ảnh những tia máu đỏ dưới da.
Tiếp tục tiếp xúc với ánh sáng mặt trời năm này sang năm khác, da sẽ có thêm những vết bớt màu nâu, những vùng trắng h́nh giọt nước ở tay chân, do thiếu sắc tố melanin tại những vùng này. Da trở nên mỏng yếu, dễ bị bầm, trầy xước, dù với những chấn thương không đáng kể. Những chỗ trầy xước lại lâu lành. Các lỗ chân lông trông cũng to hơn. Các hạch dưới da tiết chất nhờn sebum (một chất có tác dụng giữ cho da khỏi khô) ph́nh nở lớn, tạo những mụn màu vàng vàng rải rác trên da mặt.
Người da màu sáng có những thay đổi của da gây do ánh sáng mặt trời (photoaging) sớm hơn, trong khi những người có làn da sậm màu sẽ muộn có những thay đổi của da gây do ánh sáng hơn. Da của người có da bánh mật, sậm màu, khi thay đổi v́ tiếp xúc dài lâu với ánh nắng mặt trời trông bủng vàng, c̣n da người có nước da sáng, khi già đi v́ ánh nắng mặt trời, sẽ ửng đỏ và hiện những tia máu nhỏ dưới da.
Vô số những thay đổi khác làm xấu da bạn cũng là do ánh sáng mặt trời. Ánh sáng mặt trời c̣n có tác dụng gây ung thư da, trong đó có loại ung thư rất độc gọi là melanoma (loại ông John McCain, Thượng nghị sĩ vùng nắng chói Arizona bị). Bạn không ngờ ánh nắng mặt trời lại tai hại cho làn da đến thế?
Làm thế nào để “trông” trẻ lâu?
Không có cách nào để ngừa cho da khỏi già theo thời gian (chronologic aging). Họa chăng, chúng ta may mắn gặp được ḍng suối trường sinh và trẻ lại (nhưng chỉ nên uống một ngụm, chớ nên tham uống đến ba ngụm nước suối!).
Khô da do có tuổi gây ngứa chữa bằng cách dùng các lotion giúp da bớt khô (emolllients) như Keri lotion, Vaseline lotion. Nhiều vết hay bướu bất thường mọc đây đó trên da, làm lộ cái già của da, có thể cắt bỏ hoặc tẩy được bằng nhiều phương pháp trị liệu khác nhau.
Cũng may, da già, và cả ung thư da, do ánh sáng mặt trời có thể ngừa được. Bằng cách tránh tiếp xúc với ánh nắng càng nhiều càng tốt, ở bất cứ tuổi nào. (Thường, chúng ta lo cho da chúng ta, song quên mất da của con em: “Kệ, cho chúng nó chạy chơi ngoài nắng cho khỏe, trong nhà quẩn chân, chúng nó quậy quá”.)
Ra nắng, ta cố che hết mọi chỗ (thế mới biết phụ nữ các nước Ả-rập họ khôn thật, trùm từ đầu đến chân). Ánh nắng gắt khoảng 10 giờ sáng đến 4 giờ chiều hại cho da nhất, ta thu xếp công việc để tránh ra ngoài vào những lúc này. Nếu bất đắc dĩ phải ra ngoài, làm việc ngoài trời khoảng thời gian này, ta mặc quần áo dài tay dài chân may với chất liệu sít sao (tighly woven). Quần áo bằng bông, loại unbleached cotton, và lụa (silk) tốt, v́ bông và lụa cản tia cực tím (ultraviolet) độc hại trong ánh nắng rất hữu hiệu. Tránh mặc quần áo bằng polyester crepe và bleached cotton, v́ chúng dễ để tia cực tím chiếu xuyên qua. Quần áo mặc rộng răi, không nên bó sát người, và màu đậm có thể tốt hơn màu nhạt. Ta giữ quần áo khô, không để chúng ướt, v́ quần áo ướt mất bớt đến một phần ba (1/3) khả năng ngăn cản tia cực tím của chúng.
Nên dùng kem chống nắng, loại có SPF (sun protection factor) từ 15 trở lên, trên những chỗ da không có quần áo, bất cứ khi nào bạn ra ngoài trời nắng trên 20 phút. Dùng kem cả vào những ngày ít nắng nhiều mây, v́ 80% những tia cực tím quỉ quyệt, từ trời cao, vẫn lén chui qua được các tầng mây, xuống săm soi trên da thịt chúng ta. Bạn thoa kem kỹ, 15-20 phút trước khi ra ngoài, chú trọng những vùng mặt, bàn tay, tay và chân. Bạn bơi lội, hoặc chảy mồ hôi nhiều, cứ 2 tiếng, nên thoa kem lại, v́ kem trên da gặp nước sẽ trôi mất bớt.
Nhớ đội mũ rộng vành, hầu che chở luôn mặt, mắt, tai, gáy. Kính mát cũng rất tốt, cản ánh nắng khỏi vào mắt bạn gây bệnh mắt cườm (cataract), đồng thời bảo vệ vùng da quanh mắt. Bạn chọn loại kính mát to, cong, úp sát quanh hai mắt (wraparound sunglasses), chúng giúp nhiều hơn, nắng bên ngoài khó mà vào mắt bạn.
Nhiều vết bất thường trên da gây do ánh nắng làm xấu da bạn, khiến bạn trông già, chữa trị được với nhiều cách. Chẳng hạn dùng chất nitrogen để đốt những chỗ sần sùi hoặc những vết bớt mầu nâu trên da, dùng tia sáng Laser để chữa những vùng da nám hoặc có những tia máu nhỏ dưới da. Nhiều phương pháp giải phẫu có thể lấy bớt những chỗ da thừa, chảy xệ. Một số chất đặc biệt, khi được chích vào những vết nhăn, sẽ giúp vết nhăn mờ đi. Một số thuốc thoa trên mặt, như trichloro-acetic acid và alpha-hydroxy acids, có tác dụng tái tạo lại lớp trên cùng của da, khiến da bạn trông khá hơn.
Một thuốc khác có chứa chất tretinoin (Retin-A, hay được dùng để chữa mụn trứng cá trên mặt) cũng được xem có tác dụng tốt đối với da, khiến da trông láng lẩy hơn. Dùng đều mỗi ngày, thuốc làm mờ những vết nhăn xấu xí, những vết nám vô duyên lỗ rỗ trên da. Da cũng trông bớt bủng vàng khi dùng đều thuốc có chất tretinoin mỗi ngày. Tiếc thay, những thành quả đạt được bởi chất thuốc tretinoin sẽ mất đi nếu ta ngưng dùng nó. Thuốc hay tạo phản ứng phụ ở chỗ thoa thuốc làm da ngứa, khô, đỏ, nhưng những phản ứng bất lợi này có thể sẽ bớt dần sau vài tuần. Bạn có thể dùng những lotion có tính chất giữ cho da khỏi khô (moisturizer) ở những chỗ da ngứa, khô, đỏ để đỡ khó chịu trong lúc chờ các phản ứng gây do thuốc thoa từ từ thuyên giảm.
Thực, đời khó vẹn toàn. Ánh sáng mặt trời rất cần cho sự sống, lại là kẻ thù của làn da chúng ta. Tránh ánh nắng càng nhiều càng tốt, sẽ giữ được làn da mịn màng, tươi mát lâu hơn, kéo dài nét tươi trẻ.
Nắng vàng rực rỡ, ta đă sang Hè. Càng nắng, càng nên ăn mặc cẩn thận, và khi có thể, ta chọn chỗ có bóng mát mà đi
Ta đă vào hè, nắng vàng nhảy múa chóa mắt, rát da. Nắng là kẻ thù của làn da.
Tia cực tím (ultraviolet) làm hại da trong ánh nắng được phân làm ba loại, tùy vào độ dài sóng (wavelength) của nó: UVA I (340-400 nm), UVA II (320-340 nm) và UVB (290-320 nm). Tia cực tím B (UVB) là thủ phạm chính gây các vết đỏ đau rát trên da ta, khi da tiếp xúc với chúng nhiều quá; hiện tượng này ta gọi cháy nắng (sunburn). C̣n các tia cực tím A cũng độc hại cho da, khiến da chóng mất nét tươi mát, ta trông mau già.
Một thuốc chống nắng tốt có thể ngăn được tia cực tím B (UVB), và ít nhất một phần các tia cực tím A.
Ngừa cháy nắng
Cháy nắng rất hay xảy ra, không những khiến ta đau rát, khó chịu, c̣n báo hiệu da đang phải tiếp xúc với tia cực tím nhiều quá, dễ đưa đến ung thư da, và c̣n khiến da ta mau già, xấu, thủy tinh thể trong mắt ta mau đục (bệnh cataract). Thỉnh thoảng cháy nắng có thể gây những vết phỏng nặng, sâu.
Những người trắng trẻo, tóc màu nhạt, v́ da có ít sắc tố melanin dễ cháy nắng hơn người da sậm màu; có người ra nắng chưa đến 15 phút, da đă cháy. Nơi chốn chúng ta sinh sống cũng ảnh hưởng đến cháy nắng, người ở vùng gần xích đạo nắng chói, và trên núi cao dễ cháy nắng (đi chơi trên vùng núi cao chúng ta nên cẩn thận). Những vị đang dùng các thuốc NSAIDs (chống viêm không có chất steroid như Advil, Motrin, Aleve, ...), quinolones (như thuốc cipro, levaquin), tetracyclines, psoralens, thiazides, furosemide, amiodarone, phenothiazines dễ cháy nắng; đang uống những loại thuốc này chúng ta cẩn thận tránh ánh nắng, và dùng những biện pháp bảo vệ da kỹ hơn.
Cháy nắng khó chữa cho mau lành hẳn, da sớm b́nh thường trở lại như trước. Tốt nhất chúng ta ngừa sao khỏi bị cháy nắng.
Nắng gắt từ 10 giờ sáng đến 3 giờ chiều hại cho da nhất, v́ trong thời khoảng này, tia cực tím trong ánh nắng mạnh nhất.
Bất đắc dĩ phải đi đâu, làm việc ngoài trời trong thời khoảng này, ta mặc quần áo dài tay dài chân may với chất liệu sít sao (tighly woven). Quần áo bằng bông, loại unbleached cotton, và lụa (silk) tốt, v́ bông và lụa cản tia cực tím (ultraviolet) độc hại trong ánh nắng rất hữu hiệu. Tránh mặc quần áo bằng polyester crepe và bleached cotton, v́ chúng dễ để tia cực tím chiếu xuyên qua.
Quần áo mặc rộng răi, không nên bó sát người, và màu đậm tốt hơn màu lạt. Ta giữ quần áo khô, không để chúng ướt, v́ quần áo ướt mất bớt đến một phần ba (1/3) khả năng ngăn cản tia cực tím của chúng.
Nhớ đội mũ rộng vành, hầu che chở luôn mặt, mắt, tai, gáy. Kính mát cũng rất tốt, cản ánh nắng khỏi vào mắt ta gây bệnh đục thủy tinh thể (cataract), đồng thời bảo vệ vùng da quanh mắt. Nên chọn loại kính mát to, cong, úp sát quanh hai mắt (wraparound sunglasses), chúng giúp nhiều hơn, nắng bên ngoài khó mà vào mắt.
Nên dùng kem, nước bôi chống nắng (sunscreen), loại “broad-spectrum” (hấp thụ hoặc phản chiếu cả tia cực tím A lẫn B) có SPF (sun protection factor) từ 30 trở lên, ở những chỗ da không có quần áo che, bất cứ khi nào bạn ra ngoài trời nắng trên 20 phút. SPF là một đơn vị tính sẵn, viết trên chai thuốc, càng cao, thuốc càng có sức ngăn các tia cực tím. Người có nước da trắng trẻo, người ra nắng lâu, hoặc đến chơi vùng nhiều nắng (băi biển, trượt tuyết trên núi) cần kem, nước bôi chống nắng có SPF cao hơn 30.
Thường, dùng kem, nước bôi chống nắng, chúng ta không thoa dày đủ. Một người bận áo tắm ngoài băi biển chẳng hạn, cần đến khoảng 1 oz (30 ml) kem, nước bôi chống nắng mỗi lần thoa mới gọi là đủ.
Chúng ta nhớ thoa kem hoặc nước bôi kỹ (và đủ nữa) 15-30 phút trước khi ra ngoài, chú trọng những vùng mặt, bàn tay, tay và chân.
Gió, khí nóng, hơi ẩm và độ cao đều có thể làm giảm sức ngăn nắng của thuốc. Thuốc chống muỗi, sâu bọ bôi cùng lúc trên da cũng vậy. Cho chắc ăn, chúng ta thoa kem, nước bôi chống nắng cứ mỗi 2-3 tiếng, và sau lúc bơi lội hoặc chảy mồ hôi nhiều.
Cẩn thận hơn, chúng ta vào website www.epa.gov/sunwise/uvindex.html xem chỉ số UV mỗi ngày (UV index, định lượng từ 0 đến 11+, càng cao càng nguy hiểm) để trù định trước có nên ra ngoài đi chơi vào một ngày đặc biệt nào hay không.
Chữa cháy nắng
Cháy nắng gây những vết da đỏ không đau, hoặc nặng hơn, da sưng lên, đau rát, có khi thành những bọng nước. Thường các vết thương bắt đầu xuất hiện 3 đến 5 giờ sau khi chúng ta ở ngoài nắng tiếp xúc nhiều với tia cực tím, nặng nhất trong khoảng 12-24 tiếng, và bớt dần sau 72 tiếng.
Một khi da đă ít nhiều đỏ, rát v́ cháy nắng, khó có cách nào, thuốc nào giúp da mau lành đẹp trở lại như trước. Đành chờ thời gian vậy thôi, có khi đến nhiều tháng, năm. Nghệ chỉ khiến da vàng choét, trông ghê, không ăn thua ǵ đâu bạn ạ.
Đau rát, ta có thể tạm dùng các nước bôi chống khô da, đắp nước lạnh, thoa thuốc có tác dụng giúp giảm đau tại chỗ (như một kem steroid nhẹ, kem Benadryl), dùng thuốc xịt trong chứa chất thuốc tê nhẹ như Solarcaine, Dermaplast, và uống Tylenol hoặc những thuốc chống viêm không có chất steroid như Motrin, Advil, Aleve, v.v..
Nhớ tránh ra nắng lại trong lúc da c̣n đang bịnh, chúng ta hẵng chờ nó bớt đi cái đă, hết đỏ, đau.
Ánh nắng là kẻ thù của làn da, không những gây cháy nắng, c̣n khiến da già nhanh, mất mịn màng, ta khó kéo dài nét tươi trẻ. Ta đă vào hè, nắng gắt. Nên cẩn thận tránh nắng được càng nhiều càng tốt, nhất là trong khoảng 10 giờ sáng đến 3 giờ chiều. Cũng rất cần ăn mặc kỹ lưỡng lúc có việc đi đâu, dùng đủ và thường xuyên kem hoặc nước bôi chống nắng khi ở ngoài nắng lâu. Đồng thời, đường đời nhiều lối, khi có thể, ta nên chọn lối có bóng mát mà đi.
80% chúng ta, trong đời, thế nào cũng có lúc đau lưng dưới (low back pain). Hàng năm, ở Mỹ, cứ 100 người lớn trong hạn tuổi đi làm, đến 50 người đau lưng. Tiền mất mỗi năm về mọi mặt cho chứng đau lưng lên tới 20-50 tỷ Mỹ-kim (tiền mất v́ không sản xuất, tiền chữa trị, tiền bồi thường nghề nghiệp, ...). Và đau lưng dưới là một trong những vấn đề khiến người bệnh đi thăm bác sĩ nhiều nhất. Bệnh xảy ra nhiều nhất trong hạn tuổi 20 đến 40, song nặng hơn ở người cao niên.
Cột sống, một cơ cấu quan trọng, là nền tảng các cử động của cơ thể chúng ta. Cột sống vừa vững chắc vừa mềm dẻo. Hai đặc tính tương phản này khiến cột sống chịu đựng được các sức tác động vào nó do những hoạt động hàng ngày gây ra. Cột sống gồm 33 đốt sống, được hỗ trợ bởi một hệ thống nâng đỡ phức tạp gồm các đăi sụn (discs), dây chằng (ligaments), bắp thịt (muscles), mang nhiệm vụ giữ các đốt sống luôn ở đúng vào các vị thế của chúng, giúp cột sống hoạt động linh hoạt.
Nguyên nhân
Vô số nguyên nhân gây ra chứng đau lưng dưới. Ngoài những nguyên nhân hiển nhiên như các chấn thương làm găy cột sống, sau đây là một vài nguyên nhân dễ hiểu khác:
- Các bệnh nhiễm trùng cột sống: do các vi trùng thông thường, hay do vi trùng bệnh lao.
- Các bệnh ung thư: ung thư mọc ngay tại cột sống hoặc từ chỗ khác đến cột sống. Gần như bệnh ung thư của mọi cơ quan, cuối cùng đều có thể bằng cách này hay cách khác, mon men đến cột sống: ở gần th́ lan sang, ở xa theo máu đến cột sống.
- Bệnh ph́nh nở động mạch chủ ở bụng (abdominal aortic aneurysm): một bệnh nguy hiểm, làm chết mau chóng khi chỗ ph́nh nở th́nh ĺnh bể vỡ.
- Bệnh các cơ quan trong bụng: thận, cơ quan tiêu hóa, cơ quan sinh dục phụ nữ, ...
- Đau lưng do nguyên nhân tinh thần: bệnh căng thẳng tâm thần (anxiety), sầu buồn (depression), giả vờ (malingering), chán công việc làm.
Tuy nhiên, cũng may, cứ 100 người đau lưng dưới, chỉ có ít hơn 5 người (ít hơn 5%) đau lưng do những bệnh nguy hiểm. C̣n hơn 95 vị kia, đau lưng gây do những nguyên nhân lành, v́ cột sống có vấn đề hoặc v́ sự suy yếu của hệ thống nâng đỡ cột sống.
Chúng ta nên để ư những yếu tố sau để cảnh giác, nghĩ đến các nguyên nhân nguy hiểm (như găy xương, nhiễm trùng, ung thư, chèn ép thần kinh tọa) của đau lưng:
- Người đang hay đă bị ung thư trong quá khứ.
- Xuống cân không có lư do rơ rệt, hoặc sốt, nóng lạnh, nổi hạch, ...
- Khi nằm nghỉ, thay v́ bớt đau, lại đau nhiều hơn, hoặc đau dữ dội về đêm.
- Tiêu tiểu bất thường: bí tiểu, són phân hoặc nước tiểu.
- Tê vùng hậu môn và háng: triệu chứng của “hội chứng đuôi ngựa” (cauda equina syndrome), báo hiệu nhiều thần kinh của cột sống phía dưới bị chèn ép, thường là do ung thư.
- Chân yếu và tê: đây là triệu chứng báo hiệu một thần kinh sống đang bị chèn ép.
- Té ngă hoặc tai nạn.
- Đau hơn 4 tuần.
Nếu không có những triệu chứng kể trên (báo hiệu có thể một bệnh nguy hiểm nào đó gây đau lưng), đau lưng thường do những nguyên nhân lành. 90 phần trăm các trường hợp đau lưng cấp tính do nguyên nhân lành sẽ dần thuyên giảm trong ṿng 2-4 tuần lễ. [Về bệnh đau lưng dưới lành, không do những nguyên nhân độc, một số yếu tố khiến người này hay bị hơn người khác: hút thuốc lá; béo mập; phụ nữ; làm nghề lao động nặng, hoặc làm việc văn pḥng ít có cơ hội vận động; chịu nhiều căng thẳng tinh thần trong công việc; có học thức thấp; không hài ḷng với công việc ḿnh làm; mang bệnh tâm thần; người có bảo hiểm Workers'Comp-ensation (bảo hiểm đền bồi cho những bệnh gây do công việc làm)].
Từ cổ trở xuống, giữa các đốt sống, có một hệ thống thần kinh (nerves) tỏa ra khắp cơ thể, điều khiển sự cử động, đồng thời giúp cơ thể thâu nhận các cảm giác. Nếu cột sống sụp, hoặc một đĩa sụn giữa hai đốt sống ph́nh bự ra (bulging, herniated), một dây thần kinh sống (thường là thần kinh tọa) có thể bị chèn ép. Thêm vào cái đau do vấn đề của chính cột sống, ta c̣n thêm cái nhức và các triệu chứng khác của t́nh trạng thần kinh sống bị chèn ép (đau chuyền xuống một bên chân, chân tê hoặc yếu, ...).
Triệu chứng
Triệu chứng tùy vào nguyên nhân gây ra cái đau.
Những trường hợp đau lưng dưới do nguyên nhân lành thường đau nhiều ban ngày khi ta hoạt động, bớt về đêm khi ta nghỉ ngơi. Một số hoạt động hoặc tư thế khiến cái đau nặng hơn, thí dụ ngồi lâu, cong cúi, xoay người sang bên, ... Cái đau ở giữa, hoặc một hay hai bên lưng, thường không lan xuống mông hoặc chân. Tuy có chuyển động và đi lại khó khăn do đau, song thực ra, chân ta không bị yếu, tê. Ta không nóng sốt, và tiêu tiểu vẫn b́nh thường.
Nếu cái đau của bạn nhiều hơn về đêm, không ảnh hưởng bởi các hoạt động hoặc tư thế, lan xuống mông, chân, chân bạn yếu, tê, hoặc bạn thêm nóng sốt, tiêu tiểu bất thường, ..., bạn nên cho bác sĩ biết để bác sĩ cảnh giác, t́m hiểu nguyên nhân gây ra cái đau của bạn kỹ hơn.
Thăm khám và chụp phim
Thế nào bạn cũng nóng ḷng, muốn được chụp phim ngay. Nhưng trong đa số các trường hợp đau lưng cấp tính, với lần thăm khám đầu, phim chụp thường không cần thiết, nếu ta không nghi găy xương, v́ không giúp ǵ thêm vào sự định bệnh hay chữa trị.
Xin bạn để bác sĩ hỏi bệnh bạn kỹ và thăm khám bạn tỉ mỉ trước đă. Chúng ta chớ vội chụp phim. Phim chụp ra có thể b́nh thường, song bác sĩ không thể bảo rằng v́ phim chụp b́nh thường nên bạn không đau. Phim chụp, Cat scan, hay MRI có thể bất thường, nhưng không chắc ǵ cái bất thường này là nguyên nhân gây cái đau của bạn. Cột sống người trên 30, giống một cây nhiều tuổi. Cây nhiều tuổi mọc thêm chồi thêm nhánh, da cây sần sùi. Cột sống cao tuổi cũng sần sùi, có những chồi xương mọc thêm ra, các đĩa sụn giữa các đốt sống có thể méo mó, ph́nh bự (bulging). Nếu phim chụp, Cat scan, hoặc MRI cho thấy những bất thường này, thường đây chỉ là những thay đổi b́nh thường của cột sống theo tuổi tác, không chắc ǵ chúng là nguyên nhân gây đau.
Bác sĩ nên để ư những triệu chứng báo hiệu người bệnh có thể đau lưng v́ những bệnh nguy hiểm. Hỏi bệnh kỹ, thăm khám tỉ mỉ, thêm vào đó, với một tinh thần cảnh giác cao, bác sĩ sẽ ít khi sót một vấn đề nguy hiểm khiến người bệnh đau lưng. 90% người bị đau lưng cấp tính sẽ bớt dần trong ṿng 1 tháng. Sau thời gian này, nếu bạn vẫn c̣n đau đến độ chưa làm việc được b́nh thường trở lại, bác sĩ sẽ thăm khám bạn lại và t́m hiểu nguyên nhân tại sao cái đau của bạn c̣n dữ thế, và nếu cần, chúng ta chụp phim vào lúc này vẫn chưa muộn.
Đa số các trường hợp đau lưng dưới cấp tính (vài ngày, vài tuần) do các nguyên nhân lành sẽ mau chóng thuyên giảm trong 2 đến 4 tuần hay sớm hơn. Sự chữa trị giúp chúng ta đỡ đau và khó chịu, trong lúc chờ cái lưng tự nó hồi phục.
Có nên nằm nghỉ?
Trước các bác sĩ vẫn khuyên người bệnh nằm nghỉ vài ngày. Nay cách chữa này xưa rồi, v́ người ta thấy nằm nghỉ chỉ làm đau lưng lâu lành hơn.
Chúng ta vẫn nên hoạt động và đi làm như thường, hoặc trở lại công việc càng sớm càng tốt. Nghỉ ngơi lâu ở nhà sẽ khiến thân xác bạc nhược, tinh thần rời ră, hết muốn đi làm nữa, và lưng cũng thấy đau hoài. (Nhiều người có bảo hiểm Workers' Compensation đền bù cho những thương tích xảy ra do công việc làm, thấy đau lưng ở nhà không đi đến sở vẫn có tiền, thôi cứ đau lưng dài dài cho sướng!)
Chỉ nên tạm tránh những tư thế hay hoạt động tạo nhiều sức tác động (stress) trên cột sống, khiến chúng ta đau thêm. Thí dụ, nếu đau nhiều, chúng ta không nên ngồi đâu lâu quá 20 phút mà không đứng dậy, đi lại đôi chút. (Dù không bị đau lưng, ta cũng chẳng nên ngồi đâu lâu quá 50 phút mà không ngọ nguậy, thay đổi tư thế, đứng lên đi đi lại lại).
Chúng ta cũng nhớ, khi nâng nhắc vật ǵ nặng, giữ thân ḿnh cho thẳng, qú gối thay v́ cong lưng, đưa sát vật nặng vào người (ngang tầm vùng rốn), từ từ nâng lên. Cũng chớ nên xoay người khi đang nâng nhắc vật nặng.
Thuốc dùng
Đau thường được phân làm 3 mức độ: nhẹ (mild), vừa (moderate) và nặng (severe).
Đau lưng dưới nếu chỉ nhẹ đến vừa, chúng ta có thể uống acetaminophen (Tylenol) để chống đau. Thuốc acetaminophen an toàn nhất, ít gây tác dụng phụ.
Nếu đau từ vừa đến nặng, chúng ta dùng “thuốc chống viêm không có chất steroid” như Aleve, Advil, Nuprin, Motrin (mua bên ngoài không cần toa bác sĩ), ... Thuốc nên uống lúc bụng no, v́ có thể làm khó chịu bao tử.
Đau quá, các thuốc chống đau loại mạnh có chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin, ..., nếu cần đến, chỉ nên dùng trong một thời gian ngắn vài ngày, chúng có thể gây nghiện.
Các cách chữa khác
- Xoa nắn cột sống (spinal manipulation): đây là cách chữa các chiropractor họ làm, tuần một vài lần. Cách chữa này tốn kém hơn, mất th́ giờ hơn. Ta nên tránh phương pháp chữa trị này nếu bạn có triệu chứng đau lan xuống chân, có thể do thần kinh bị chèn ép (radiculopathy). Sau 1 tháng, nếu cái đau của bạn vẫn không thuyên giảm, xoa nắn cột sống không nên được tiếp tục.
- Shoe insoles: dùng miếng lót đặt trong giầy đi cho êm, nếu chúng ta làm những công việc phải đứng lâu.
Các đai lưng (lumbar corsets) dùng được, nhưng chỉ với mục đích pḥng ngừa sao cho đau lưng đừng tái phát, cho những người phải làm những công việc có thể tạo nhiều sức tác động (stress) trên lưng, không có kết quả trong việc chữa trị đau lưng cấp tính.
- Châm cứu: châm cứu cũng giúp một số người đau lưng dưới cấp tính, song cho đến nay không có nhiều khảo cứu về việc dùng châm cứu để chữa trị đau lưng dưới cấp tính.
Thể dục
Khi đau lưng thuyên giảm, chúng ta nên bắt đầu tập ngay những thể dục năng động giúp cơ thể dẻo dai (aerobic conditioning exercises) như đi bộ, bơi lội, vận động dưới nước (water exercise), đạp xe đạp tại chỗ (stationary biking), ngay cả chạy chậm chậm (jogging).
Trong ṿng 2 tuần đầu kể từ lúc bị đau lưng, có thể tập tăng dần lên đến 20-30 phút mỗi ngày. Lưng có c̣n hơi đau hơn một chút vẫn không sao. Nếu đau nhiều hơn một chút nữa, chúng ta đổi thay thể dục đang tập đôi chút, hoặc chuyển sang môn thể dục khác. Rồi, vài tuần sau, khi lưng đă bớt đau, tập thêm những thể dục giúp các bắp thịt của thân ḿnh thêm dẻo dai (conditioning exercises for trunk muscles).
Những điều không nên làm:
- Không nên dùng những máy tập đặc biệt dùng tập cho lưng.
- Không nên tập những thể dục làm dăn (stretching) các bắp thịt lưng, thí dụ như cong cúi.
Tóm lại, hàng ngày, ta dùng cột sống của ta vào đủ mọi công việc, vặn vẹo nó, bắt nó nghiêng bên này ngả bên kia, gập đàng trước, ngửa đàng sau. Bởi vậy, thế nào cũng có lúc nó đau, nhất là vùng lưng dưới (nhưng cũng may, thường nó sẽ mau chóng ra đi). Ta ǵn giữ lưng bằng cách năng vận động, giữ thân thể khỏe mạnh (xin nhớ, thân khỏe, lưng sẽ khỏe theo), luôn có một tinh thần lạc quan, yêu đời, yêu nghề.
Đă vào giữa tháng 11, chúng ta sửa soạn đón cúm, v́ cúm có thể xuất hiện bất cứ lúc nào.
Nhiễm cúm khổ lắm, một người bị, cả gia đ́nh có khi lần lượt bị hết, rồi bạn bè đến chơi tay bắt mặt mừng cũng bị luôn, người ta thầm trách ḿnh. Bị cúm tấn công, chúng ta nóng sốt cao, đau nhức, ho, khó ở, rồi mệt cả vài tuần lễ. Với một số vị, cúm c̣n dữ hơn thế, đưa đến chết người.
Ở Mỹ, hàng năm vào mùa đông có khoảng 3.000 tới 49.000 người mất mạng v́ cúm, và hơn 200.000 người phải vào nhà thương v́ các biến chứng của cúm. Các vị già yếu, trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai và những người mang một số bệnh kinh niên thường bị các biến chứng nặng khi nhiễm cúm.
Các ḍng siêu vi cúm khác nhau có thể tiếp tục quẩn quanh gây bệnh măi tận đến tháng Tư, tháng Năm. Có 3 điều chúng ta có thể làm để bảo vệ chính ḿnh và người thân quen.
Thuốc ngừa cúm
Đầu tiên, nếu bạn chưa dùng thuốc ngừa cúm, hăy bỏ chút th́ giờ đến bác sĩ nhờ giúp ḿnh ngừa cúm. Thuốc ngừa cúm là cách tốt nhất bảo vệ bạn chống lại cúm.
Nhiều nhà thuốc tây (như Rite-Aid, Walgreens, Sav-On, …) họ cũng giúp chích ngừa cúm. (Mỗi năm, chích ngừa cúm trước khi cúm tới, vào tháng 10 tốt nhất. Sau khi chích ngừa, mất khoảng 2 tuần cơ thể mới tạo đủ kháng thể bảo vệ chúng ta, do vậy, nếu bạn chưa chích, nên chích ngay đi.)
Ai cũng nên chích ngừa cúm (bảo vệ chính ḿnh và luôn cả người chung quanh), nhưng đặc biệt những người sẽ có thể bị những biến chứng nặng do cúm (chẳng hạn, trẻ em, các vị cao niên, phụ nữ mang thai, người đang mang những bệnh nặng), và cả người sống chung, chăm sóc cho những vị này, lại càng cần chích ngừa cúm.
Cẩn thận mỗi ngày
Thứ nh́, mỗi ngày nếu cẩn thận, chúng ta có thể giúp ngăn chặn sự lan rộng của nhiều bệnh đường hô hấp, trong đó có cúm.
Nếu có thể, chúng tránh tiếp xúc thân mật với người đang bị cúm.
Chúng ta rửa tay thường với nước và xà bông, ít nhất 3 lần mỗi ngày. Đi đến chỗ đông người, về nhà, ta nhớ rửa tay ngay: rủi ta đă bắt tay người bị cúm, hoặc sờ vào những chỗ tay người bị cúm có dính siêu vi đă sờ tới, như mặt bàn, nắm cửa, … Siêu vi cúm có thể sống đến 2-8 tiếng đồng hồ ở những chỗ này. Cũng nhớ tránh đưa tay lên rờ mắt, mũi, miệng, v́ siêu vi lây truyền qua đường này dễ dàng. Ở sở hay ở nhà, chúng ta năng chùi rửa bằng nước sát trùng những nơi ta hay sờ tới như mặt bàn chỗ làm việc, nắm cửa, bộ phận điều khiển ti vi, …
Rửa tay tại nơi công cộng, chúng ta cẩn thận dùng giấy lau tay khóa ṿi nước và mở cửa pḥng vệ sinh, tránh chạm tay đă rửa sạch vào những chỗ này.
Ngược lại, nếu đang bị cúm, chúng ta nên ở nhà, chỉ đi làm lại 24 tiếng sau khi đă hết sốt. Khi ho, hắt x́, chúng ta che miệng, mũi với khuỷu tay (không phải với bàn tay) hoặc với khăn giấy rồi vất đi (nhớ ngoảnh mặt đi chỗ khác nếu có người đối diện, đừng ho, hắt x́ thẳng vào họ tội cho họ). Nhớ rửa tay thường và cố tránh đưa tay lên rờ mắt, mũi, miệng.
Nên luôn cảnh giác, nghĩ đến các triệu chứng của cúm: sốt cao, nhức đầu, mệt đừ, ho khan, đau họng, chảy hay nghẹt mũi, và đau nhức các bắp thịt. Nếu bạn có những triệu chứng này, cố tránh xa người khác để khỏi lây bệnh cho họ.
Thuốc chống siêu vi cúm
Và thứ ba, có thuốc chống siêu vi cúm (influenza antiviral drugs, không phải là trụ sinh; trụ sinh không diệt được siêu vi cúm, cảm) được công nhận để chữa và ngừa cúm. Dùng chữa bệnh, những thuốc này rút ngắn thời gian bị bịnh và khiến các triệu chứng của bạn nhẹ hơn. Chúng cũng có thể ngừa những biến chứng nặng do cúm. Thuốc cần toa bác sĩ và để có hiệu quả, nên được dùng sớm trong ṿng 48 tiếng khi triệu chứng cúm mới xảy ra.
Trong mùa này, nếu bạn bỗng dưng ngă bệnh với những triệu chứng của cúm và sốt cao, bạn nên đi khám bác sĩ. (Cảm thường không cần đi bác sĩ, bạn đo nhiệt độ ở nhà, nếu không có sốt, và triệu chứng của bạn nhẹ, chắc bạn nhiễm cảm xoàng thôi, không phải bị cúm.) Bác sĩ sẽ thăm khám bạn, cân nhắc xem có phải bạn quả bị cúm, thời gian nhiễm bệnh của bạn c̣n sớm trong ṿng 48 tiếng hay đă quá 48 tiếng, t́nh trạng sức khỏe của bạn (triệu chứng quá nặng, trên 65 tuổi, hoặc đang mang những bệnh khiến sức đề kháng cơ thể suy giảm, …), các phản ứng phụ của thuốc, v.v., trước khi quyết định có khuyên bạn dùng thuốc chống siêu vi cúm hay không. Hai thuốc chống siêu vi được khuyên nên dùng để chữa cúm trong mùa cúm ở Mỹ: thuốc uống Tamiflu (oseltamivir) và thuốc xịt Relenza (zanamivir). Song không phải ai cũng cần đến thuốc, những trường hợp bệnh nhẹ hoặc đang bớt dần và ở người trẻ khỏe, ta không cần dùng thuốc. Thuốc khá đắt (Tamiflu: trên dưới $130, Relenza: trên dưới $70), và dùng thuốc bừa băi, vừa tốn tiền, vừa khiến các siêu vi cúm đâm lờn thuốc. Thuốc không chữa cảm (cold), chỉ chữa cúm (flu).
Vậy, trong mùa này, sửa soạn đón cúm, chúng ta hăy thực hành những phương cách kể trên để bảo vệ chính ḿnh, và cả những người khác, ngăn chặn sự lây lan của cúm trong cộng đồng. Lười, hoặc sợ tốn tiền ngừa cúm, khi bệnh xảy ra, c̣n tốn hơn nhiều (tiền đi bác sĩ, tiền mua thuốc chữa, tiền mất do nghỉ việc nhiều ngày, …), có khi c̣n phải vào nhà thương, tốn khủng khiếp, thêm phiền phức.
Tác dụng phụ của thuốc (side effects) là những tác dụng gây triệu chứng khó chịu hoặc nguy hiểm chúng ta không muốn do thuốc dùng gây ra. Thí dụ, có thuốc uống vào làm bao tử chúng ta khó chịu, có thuốc khiến da nổi mẩn đỏ.
Không phải ai dùng thuốc tác dụng phụ của thuốc cũng xảy ra, song có một số người bị. Nhiều trường hợp, tác dụng phụ của thuốc khiến chúng ta không dùng được thuốc ta cần.
Những tác dụng phụ hay xảy ra do các thuốc chúng ta dùng:
Buồn nôn hoặc ói mửa.
Chóng mặt.
Khó chịu bao tử, tiêu chảy hoặc bón.
Ăn ngon hơn hoặc ngược lại, chán ăn.
Khó ngủ.
Ho khan lâu ngày không bớt.
Da nổi mẩn đỏ.
Cảm thấy mệt hoặc buồn ngủ, hoặc dễ mệt.
Cảm thấy lo âu căng thẳng, hoặc buồn chán.
Nên làm ǵ khi tác dụng phụ xảy ra?
Điều này tùy thuộc vào mức độ nặng hay nhẹ của tác dụng phụ. Hầu hết các tác dụng phụ của thuốc, nếu xảy ra, cũng nhẹ thôi, khiến ta khó chịu song không nguy hiểm. Thỉnh thoảng, có trường hợp khiến nguy đến tính mạng, thí dụ khi tác dụng phụ gây những phản ứng nhạy cảm (allergic reactions) nặng làm ngộp thở, trụy tim mạch.
Chúng ta gọi 911 khi dùng một thuốc mới và đột nhiên có bất cứ triệu chứng nào dưới đây:
Kḥ khè, ngộp thở.
Đau ngực, hoặc ngực như bó chặt lại (chest tightness).
Xỉu hoặc có cảm giác sắp xỉu đến nơi.
Sưng mặt, môi, lưỡi, hay cổ họng.
Giật kinh phong.
Nhẹ hơn, chúng ta gọi bác sĩ hỏi ư kiến khi dùng một thuốc mới và có bất cứ triệu chứng nào dưới đây:
Da nổi mẩn đỏ, ngứa.
Đau bụng dữ dội, hoặc ói mửa.
Cảm thấy buồn chán, muốn tự tử.
C̣n nếu tác dụng phụ của thuốc chỉ khiến chúng ta hơi khó chịu, chúng ta gọi hỏi ư kiến bác sĩ, dược sĩ nhà thuốc, không nên tự ư ngừng thuốc ta đổ tội cho đang gây vấn đề. Nhiều thuốc quan trọng không thể ngưng, có thuốc lại chỉ nên ngưng từ từ, giảm lượng xuống thấp hơn rồi mới ngưng hẳn được.
Khi bạn gọi bác sĩ hỏi ư kiến, bác sĩ sẽ xem xét, có phải triệu chứng bạn cảm nhận thấy thực do thuốc gây ra không, hoặc do chuyện ǵ khác không liên quan đến thuốc cả. Nếu triệu chứng bạn mới có do thuốc gây ra thực, bác sĩ có thể hạ lượng thuốc xuống thấp hơn hoặc đổi sang một thuốc khác.
Ngay cả khi chúng ta không thể hạ lượng thuốc xuống thấp hơn hoặc đổi sang thuốc khác, cũng có những cách để làm giảm các tác dụng phụ:
Nhiều thuốc khi mới uống, gây tác dụng phụ trong thời gian đầu, rồi từ từ các tác dụng phụ sẽ dần bớt.
Chúng ta có thể thay đổi cách dùng thuốc. Thí dụ, thuốc khiến ta buồn ngủ ban ngày, chúng ta uống thuốc vào lúc trước khi đi ngủ; thuốc khiến bao tử ta khó chịu nếu uống lúc bụng đói, ta uống chúng lúc bụng no; nếu thuốc uống chung với thuốc khác gây vấn đề, th́ ta uống chúng riêng ra.
Đôi khi chúng ta có thể chống đỡ tác dụng phụ của thuốc bằng cách thay đổi cách ăn uống hoặc dùng thêm một thuốc khác. Thí dụ, thuốc uống vào làm bón, khó đi cầu, chúng ta ăn thêm rau trái, uống thêm nước, hoặc dùng thêm thuốc giúp phân mềm (stool softener); thuốc khiến vấn đề t́nh dục chúng ta giảm, chúng ta có thể nhờ bác sĩ cho thuốc như Viagra chẳng hạn để sửa chữa vấn đề này.
Dùng thuốc không đúng cách, tác dụng phụ cũng có thể xảy ra. Chẳng hạn, như uống thuốc không đều, ngày uống ngày không; uống thuốc không đúng giờ giấc; tự ư uống thêm thuốc. V́ thế chúng ta cần uống thuốc đúng như lời bác sĩ dặn ḍ.
T́m hiểu tác dụng phụ của thuốc
Mỗi lần được bác sĩ biên toa cho một thuốc mới, chúng ta nên hỏi bác sĩ thuốc có thể gây tác dụng phụ nào, và trong trường hợp tác dụng phụ của thuốc xảy ra, chúng ta nên làm ǵ.
Dược sĩ ở nhà thuốc cũng là người có thể trả lời giúp chúng ta những câu hỏi này.
Nếu đọc được tiếng Anh, và chai thuốc có tài liệu gửi kèm, chúng ta cũng nên đọc qua tài liệu gửi kèm, xem thuốc được dùng vào mục đích ǵ, có thể gây những tác dụng phụ nào, … Giỏi hơn nữa, chúng ta ghé website www.fda.gov của chính phủ đọc về các tác dụng phụ của thuốc và rất nhiều những lời khuyên hữu ích khác về việc dùng thuốc.
Xe hơi giúp ta đi đây đó, song có thể gây tai nạn chết người, con dao ở nhà giúp ta có những món ăn hàng ngày, song có thể khiến ta đứt tay. Dụng cụ nào được chế tạo ra cũng với mục đích phục vụ con người, nhưng đều có tác dụng phụ. Thuốc dùng cũng vậy. Chúng ta dùng thuốc thận trọng, bác sĩ trước khi biên toa cho thuốc mới, xem lại các thuốc người bệnh đang dùng, cân phân xem thuốc mới có thực cần thiết không và nên dùng với phân lượng nào ít gây tác dụng phụ [đặc biệt với các vị cao niên: “go slowly with low dose” (đi từ từ thôi và với lượng thấp)]; c̣n người bệnh nếu có bất cứ triệu chứng ǵ khác lạ, hăy nghĩ đến tác dụng phụ gây bởi các thuốc đang dùng trước đă, thay v́ vội xin thêm một thuốc mới để chữa triệu chứng này.
Càng nhiều thuốc, tác dụng phụ do thuốc càng dễ xảy ta, chúng ta chỉ nên dùng những thuốc thực cần thiết, và biết rơ về thuốc đang dùng, cũng là bước đầu để ngừa những tác dụng phụ.
Mộng thịt được xem như phản ứng của màng bao phủ phía ngoài mắt, chỗ tṛng trắng (conjunctiva), khi phần này bị ánh sáng mặt trời chiếu vào, gây những tổn hại kinh niên. Mộng thịt xảy ra nhiều hơn cho người sinh sống tại các vùng nhiệt đới, nơi chan ḥa ánh nắng. Nó xảy ra nhiều hơn ở các vị cao niên, ở đàn ông, người ít học vấn, và những người v́ sinh kế, làm việc ngoài trời nắng lâu ngày.
Nó thường khởi đầu ngoài tṛng trắng, trông như một chỗ cộm lên chút chút, có màu trắng hơi ửng vàng hoặc đỏ.
Triệu chứng
Ở giai đoạn sớm, người bệnh thường không có triệu chứng, chỉ than phiền là có cái ǵ lạ mới xuất hiện trên tṛng trắng của mắt. Vùng này sau có thể hơi xốn và khô, do mộng thịt nổi cộm lên, làm nước mắt tiết ra không tráng đều được vùng có mộng thịt như tráng các vùng khác của mắt. Thỉnh thoảng, vùng có mộng thịt bị viêm (inflammation), trở thành đỏ và làm mắt khó chịu hơn.
Theo thời gian, mộng thịt có thể sẽ lớn hơn, lan dần vào tṛng đen của mắt, và trông như một miếng màng trắng, vàng hay đỏ h́nh tam giác. Đến giai đoạn này, thị giác có thể kém đi, v́ mộng thịt khi lan dần vào tṛng đen, từ từ làm thay đổi dạng thể của giác mạc (cornea, màng phía ngoài cùng che chở cho tṛng đen), khiến màng này méo lệch, không tṛn đều như trước. Thị giác tất nhiên cũng bị ảnh hưởng nhiều, khi mộng thịt lan vào tận con ngươi, phía giữa tṛng đen.
Thỉnh thoảng có trường hợp chuyển động của mắt bị giới hạn, mắt không chuyển động nhuần nhuyễn theo ư muốn.
Chữa trị
Các loại nước mắt giả (artificial tears) giúp vùng có mộng thịt bớt khô, dễ chịu. Những trường hợp nặng cần đến giải phẫu cắt bỏ mộng thịt.
Khi nào ta cần đến giải phẫu cắt bỏ mộng thịt? Khi mộng thịt đă vào gần giữa tṛng đen, khiến thị giác bị ảnh hưởng, hoặc khi mộng thịt, tuy chưa vào đến tṛng đen, nhưng làm phiền ta quá lắm, khiến mắt xốn xang, khó chịu, dùng nước mắt giả hoài cũng không ăn thua.
Với bác sĩ chuyên khoa Mắt, mổ cắt mộng thịt là một phẫu thuật tương đối giản dị, dễ làm, song vấn đề là sau khi mổ một thời gian, mộng thịt hay mọc lại (tỷ lệ bị lại từ 30 đến 80%). V́ mộng thịt hay mọc lại, và giải phẫu nhiều lần sẽ gây không ít biến chứng, nên những trường hợp thực cần thiết mới nên giải phẫu, không nên giải phẫu vội chỉ v́ lư do thẩm mỹ.
Những trường hợp chưa cần giải phẫu, bác sĩ chuyên khoa Mắt thường cho hẹn chúng ta trở lại 6-12 tháng để tái khám.
Pḥng ngừa mộng thịt
Có lẽ nguy cơ bị mộng thịt sẽ ít đi, nếu khi ra ngoài vào những giờ có nắng, ta chịu khó đội mũ, đeo kính mát tốt để bảo vệ mắt. Ngay cả vào những ngày có mây, v́ các tia cực tím (ultraviolet rays), rất hại cho mắt, có thể xuyên qua mây chiếu vào mắt ta.
Tóm lại, mộng thịt trong mắt là một vấn đề rất hay xảy ra cho người Việt chúng ta. Tất nhiên, như mọi vấn đề khác trong lănh vực sức khỏe, pḥng nó vẫn hơn là phải chữa nó. Bằng cách đội mũ, đeo kính mát khi có việc phải ra ngoài vào những giờ có nắng. Chữa trị mộng thịt không khó, song thường cần đến giải phẫu; vấn đề là mộng thịt hay tái phát sau giải phẫu.
Viêm gan (hepatitis) là danh từ chỉ t́nh trạng gan bị thương tổn. Viêm gan gây do nhiều nguyên nhân: viêm gan do rượu, do thuốc dùng, do siêu vi, … Các bệnh viêm gan do siêu vi hay xảy ra là bệnh viêm gan A (hepatitis A), bệnh viêm gan B (hepatitis B) và bệnh viêm gan C (hepatitis C). Chúng ta đă có dịp t́m hiểu hai bệnh viêm gan A và B. Bài này, chúng ta t́m hiểu bệnh viêm gan C; tiến triển quan trọng nhất là thời gian gần đây có nhiều thuốc uống ra đời chữa khỏi hẳn căn bệnh.
May mắn, bệnh viêm gan gây do siêu vi viêm gan C ở Mỹ đang có khuynh hướng ngày càng ít hơn. Theo số liệu thống kê của Trung Tâm Kiểm Soát và Pḥng Ngừa Bệnh (Centers for Disease Control anh Prevention, viết tắt CDC), vào thập niên 1980, mỗi năm ở Mỹ có thêm 230000 trường hợp viêm gan C, bây giờ chỉ c̣n khoảng 19000 trường hợp mới mỗi năm. Việc này có thể do những người chích choác x́ ke ma túy nay cẩn thận hơn, ít dùng kim chung trong việc chích choác v́ họ sợ bệnh AIDS (cũng truyền qua đường chích choác).
Ở Mỹ, hiện có khoảng 2.7 triệu trường hợp bệnh viêm gan C, nhiều nhất ở những người sinh ra giữa khoảng các năm 1945 và 1965, và hàng năm, khoảng 8000-13000 ngàn người chết v́ căn bệnh.
Ta đặt tên Việt “Chích choác” cho con siêu vi viêm gan C cho dễ nhớ. Siêu vi C ở trong máu, phần lớn lây từ người nọ sang người kia qua đường dùng kim chung để chích choác ma túy.
C cũng lây truyền qua đường truyền máu, nhưng ở Mỹ, vào đầu thập niên 1990, người ta đă t́m ra cách truy t́m siêu vi C trong máu, nên từ đó đến nay, nguy cơ bị nhiễm siêu vi C trong lúc truyền máu rất ít, chỉ khoảng 1 trong 1.9 triệu trường hợp truyền máu (trong 1 triệu 9 người được truyền máu, chỉ có 1 người không may bị).
Siêu vi C c̣n truyền qua đường giao hợp, nhưng ít, chỉ 1 trong 1000 trường hợp hàng năm. Thế nên, sống đời lành mạnh, một vợ một chồng, người kia bị, chúng ta cũng không nên sợ cho lắm.
Không có bằng chứng cho thấy hôn, ôm nhau, hắt x́, ho, bắt tay, ăn uống chung, dùng chung vật dụng, ly tách có thể lây bệnh. Tuy nhiên, ở cùng một nhà với người nhiễm siêu vi C, chúng ta không nên dùng chung bàn chải đánh răng, dao cạo, đồ cắt móng tay, hoặc các vật dụng khác có thể dính máu, lỡ rủi bị lây bệnh.
Mẹ có thể lây truyền bệnh cho thai nhi trong lúc mang bầu. Hiểm nguy tùy vào số lượng siêu vi C có trong máu người mẹ, trung b́nh khoảng 5-6% (1 trong 20 trường hợp).
Một số những người mang con C trong cơ thể, người ta không t́m thấy rơ đường lây truyền, không rơ tại sao họ lại bị con C đến viếng.
Triệu chứng
Viêm gan cấp tính do siêu vi C (acute hepatitis C) thường lành, không gây chết người, và đa số người bệnh không có triệu chứng, cũng chẳng vàng da, v́ C cứ lặng lẽ tấn công lá gan người bệnh. Có khi t́nh cờ thử máu thấy các chất aminotransferases (do tế bào gan tiết ra, tăng lên khi gan viêm) tăng cao, đồng thời trong cơ thể người bệnh có kháng thể (antibody) chống siêu vi C, chứng tỏ họ đang có con C trong người. Khám phá bệnh viêm gan C không khó, chỉ cần thử máu.
Điều ghê gớm là đến 70-80% số người bệnh không khỏi bệnh hẳn sau cơn viêm gan cấp tính do con C gây ra: 6 tháng sau thử máu lại, các chất amino-transferases vẫn c̣n cao, và đâm kim vào gan lấy một chút mô gan ra thử, thấy có những thay đổi chứng tỏ người bệnh đang ít nhiều bị viêm gan kinh niên (chronic hepatitis C). Lá gan của một số những người này (20%) sẽ tiếp tục hư hoại, và trong ṿng 20 năm, mô gan họ sẽ xơ hóa, thành thẹo (cirrhosis), rồi sau họ có thể bị ung thư gan.
Trong những người viêm gan kinh niên do con C, ai may mắn vẫn sống lâu như người khác, ai sẽ yểu mệnh v́ xơ gan hay ung thư gan, vẫn c̣n là bí mật của Trời, các nhà nghiên cứu chưa hiểu rơ. Nói chung, người uống rượu và người có gan tổn thương nhiều v́ siêu vi có dự hậu xấu hơn, gan dễ xơ hóa hơn. Bị viêm gan C, người bệnh tuyệt đối không nên uống rượu. Béo mập cũng khiến gan dễ xơ hóa, người bệnh cần xuống cân nếu béo mập.
Chữa trị
Điều đáng mừng là thời gian gần đây có nhiều thuốc uống mới ra đời khiến sự chữa trị giản dị hơn trước rất nhiều, và có thể chữa khỏi hẳn căn bệnh, sau một thời gian trị liệu chỉ vài tháng. (Bệnh viêm gan B đến giờ thường vẫn phải uống thuốc dài lâu.)
Trước khi có những thuốc uống mới này, bệnh được chữa với thuốc chích Interferon gây nhiều tác dụng phụ quan trọng, phải chữa trong 48 tuần, và cũng chưa chắc chữa bệnh khỏi hẳn. Những thuốc uống mới rất hữu hiệu, thường chỉ cần dùng 12 tuần (3 tháng), có thể trị tuyệt căn bệnh. Có điều những thuốc này c̣n đắt, chữa tốn trên dưới 100.000 mỹ kim tùy thuốc.
Sự chữa trị tùy thuộc nhiều yếu tố: tuổi người bệnh, sức khỏe tổng quát của người bệnh (có mang thêm những bệnh quan trọng khác hay không), bệnh c̣n nhẹ hay đă tiến triển sang những gia đoạn nặng hơn, siêu vi C thuộc nhóm nào trong bọn chúng (genotype 1, hay 2, 3, 4, 5, 6), thuốc nào được bảo hiểm chấp thuận cho dùng, …
Khi khám phá ra một người bị viêm gan C, bác sĩ chính (primary care doctor) nên gửi người bệnh đến bác sĩ chuyên khoa Gan (Hepatology), hay chuyên khoa tiêu hóa (GI), để bác sĩ chuyên khoa dùng thuốc chữa cho người bệnh, và tiếp tục theo dơi người bệnh sau thời gian dùng thuốc. Một số người, sau khi được chữa, bệnh vẫn không khỏi, cần được chữa lại với thuốc khác.
Người bệnh viêm gan C không nên dùng Tylenol quá 2000 mg mỗi ngày, c̣n ngoài ra các thuốc thông thường khác không có ảnh hưởng tai hại trên gan. Chúng ta không nên tin vào các “dược thảo” quảng cáo tầm bậy tầm bạ chữa được viêm gan C, chỉ tốn tiền vô ích.
Về việc ăn uống hàng ngày, không cần kiêng cữ ǵ đặc biệt.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ bàn những ai nên được truy t́m viêm gan C, và những cách pḥng ngừa bệnh.
Với Obamacare, nhiều vị nay có bảo hiểm, đi khám bác sĩ, t́nh cờ t́m ra có bệnh viêm gan B kinh niên (chronic hepatitis B).
Bệnh gây do siêu vi. Siêu vi viêm gan B có thể âm thầm “bám, bấu” lá gan ta dài lâu mà ta không biết, gây bệnh xơ gan (c̣n gọi chai gan), hoặc ung thư gan, những bệnh đưa ta sang chơi thế giới bên kia dễ dàng.
Siêu vi viêm gan B có trong máu của người bệnh, trong nước bọt, chất tiết âm đạo phụ nữ, và trong tinh dịch (semen) của đàn ông bị bệnh. B lây truyền qua đường giao hợp, kim chích, truyền máu, mẹ truyền cho con lúc sanh nở. B cũng len lỏi được vào những chỗ da rách, trầy của người chưa mang bệnh, đi t́m nạn nhân mới, v́ thế xâm ḿnh, châm cứu, xỏ lỗ tai cũng có thể nhiễm bệnh nếu dụng cụ dùng để làm những việc này không sạch, có chứa siêu vi. Ở Mỹ, đường truyền nhiều nhất là qua giao hợp (với người có bệnh, với nhiều bạn t́nh, đàn ông đồng tính luyến ái) và dùng chung kim khi chích choác x́ ke, ma túy. Tại những vùng trên thế giới có nhiều trường hợp bệnh, đường truyền nhiều nhất là do mẹ lây cho con lúc sanh nở.
Cả thế giới hiện có hơn 300 triệu người mang bệnh viêm gan B. Bệnh nhiều nhất ở Đông Nam Á, Trung Quốc và Phi châu, vùng quanh sa mạc Sahara; tại đây, 10-20% dân số có siêu vi B trong người.
Triệu chứng
1 đến 4 tháng sau khi siêu vi B vào cơ thể người bị nhiễm, bệnh mới phát ra.
Những triệu chứng đầu tiên của bệnh có thể không điển h́nh: nóng sốt, nổi mẩn trên da, đau và sưng khớp xương. Sau đó, người bệnh thấy mệt mỏi, ăn không ngon miệng, vàng da vàng mắt, đau vùng gan bụng trên bên phải.
Có người không có triệu chứng ǵ cả. Có người nặng, triệu chứng kéo dài nhiều tuần hay nhiều tháng. Thỉnh thoảng có vị rất nặng, gan suy, hư và cần được thay gan.
Thường, các triệu chứng của bệnh thuyên giảm trong ṿng 3 tháng khi cơ thể loại trừ hoặc kiểm soát được siêu vi gây bệnh.
Sau giai đoạn viêm gan cấp tính (acute hepatitis B) kể trên, 95% số người bệnh khỏi hẳn, 6 tháng sau thử máu không thấy con B trong cơ thể nữa. 5% số người bệnh c̣n lại không thể tiêu diệt hết con B, nên nó c̣n lẩn quẩn trong người, gây thể bệnh kinh niên (chronic hepatitis B). Thể bệnh kinh niên hay xảy ra ở người nhiễm bệnh ngay lúc c̣n nhỏ, như các trẻ sơ sinh bị lây từ mẹ.
Triệu chứng của bệnh viêm gan B kinh niên rất thay đổi. Có người tiếp tục mang siêu vi B trong người song không cảm thấy ǵ cả, người khác lúc nào cũng mệt mỏi, ăn không ngon miệng.
Định bệnh
Sự định bệnh dựa vào triệu chứng người bệnh kể, các yếu tố giúp bác sĩ nghĩ đến bệnh viêm gan B: giao hợp với người lạ không mang bọc cao su (condom) để tránh lây bệnh, chích choác x́ ke ma túy, đến từ quốc gia có nhiều bệnh viêm gan B, trong gia đ́nh có người bệnh viêm gan B, …
Thử máu có thể xác định được người bệnh đúng bị viêm gan B, và bệnh đang trong giai đoạn nào, cấp tính hay kinh niên.
Rất nhiều người mang con B trong người, nhưng hoàn toàn không có triệu chứng, t́nh cờ thử máu mới biết. Con B có khuynh hướng lây truyền nhiều trong gia đ́nh, giữa những người cùng chung sống dưới một mái nhà, qua những thứ như dũa đánh răng, cắt móng tay, dao cạo râu, đồ chơi trẻ em, v́ nó sống được bên ngoài cơ thể một thời gian khá lâu. Thử máu những người cùng sống chung trong nhà với vị nào có con B trong người, có thể khám phá thêm những người khác trong nhà cũng có con B.
Viêm gan B trong cộng đồng người Việt chúng ta không ít, và nhiều người không biết ḿnh có bệnh, v́ không có triệu chứng. Đi khám tổng quát, tất cả chúng ta đều nên thử máu để truy t́m viêm gan B, nếu bị sẽ theo dơi và chữa trị khi đến lúc cần chữa trị, c̣n may không bị và chưa có đủ kháng thể chống viêm gan B trong người, nên chích ngừa để pḥng bệnh.
Chữa trị
Chữa trị viêm gan cấp tính gây do siêu vi trùng viêm gan B: nghỉ ngơi, ăn uống những thức ăn nhiều năng lượng cho lại sức, tránh dùng những thuốc có thể làm hại gan.
Thỉnh thoảng có trường hợp nặng cần được chữa trị và theo dơi trong bệnh viện. Có người cần đến thay gan v́ suy gan cấp tính.
Bệnh gây do siêu vi trùng (virus), nên dùng trụ sinh không ăn thua ǵ.
Sự chữa trị viêm gan B kinh niên tùy thuộc nhiều yếu tố: thể bệnh nhẹ hay nặng, tuổi tác, số lượng siêu vi trong máu, siêu vi yên ngủ hay đang sinh sôi nảy nở, …
Các trường hợp bệnh kinh niên song chưa cần chữa trị nên được theo dơi định kỳ với thử máu, siêu âm gan. Hiện nay những kiến thức mới về căn bệnh khiến các bác sĩ cảnh giác hơn, theo dơi viêm gan B kinh niên sát hơn trước, và nhiều trường hợp, chữa sớm hơn trước. Thuốc chữa bệnh nay giản dị, chỉ uống, không phải chích như xưa, khiến việc chữa trị dễ dàng hơn trước nhiều. Những trường hợp bệnh đến giai đoạn cần chữa, nên được chữa và theo dơi bởi bác sĩ chuyên khoa Gan (Hepatology), hoặc bác sĩ chuyên khoa Tiêu Hóa (GI). Tất cả người ở cùng nhà với người bị viêm gan B đều nên thử máu t́m viêm gan B.
Mang bệnh viêm gan B kinh niên, chúng ta nên chích ngừa viêm gan A (lỡ bị thêm viêm gan A, gan dễ suy). Rượu làm hại gan, tuyệt đối không nên uống rượu, dù chỉ chút chút. Vấn đề ăn uống, chúng ta không cần theo một thực phẩm đặc biệt nào. Về thuốc, đa số thuốc không ảnh hưởng đến gan, song riêng với thuốc Tylenol, chúng ta nên thận trọng, không nên dùng quá 2000 mg mỗi ngày.
Nhiều thuốc “dược thảo” họ quảng cáo ngon lành lắm, có thể chữa lành bệnh viêm gan B kinh niên, song chúng ta đừng tin nghe theo họ rồi mất tiền vô ích, không có “dược thảo” nào làm được phép màu này. (Một số người may mắn, sau nhiều năm, cơ thể tự tiêu diệt được hết các siêu vi trong người, thử máu không c̣n thấy nó nữa, chẳng phải do dùng dược thảo.)
Pḥng ngừa
Trong cuộc chiến chống bệnh viêm gan B, chích ngừa là tốt nhất. Hội Y-khoa Hoa-kỳ (American Medical Association) đề nghị nên chích ngừa cho những thành phần sau:
- Tất cả các trẻ em dưới 1 tuổi. Trẻ em sanh bởi các bà mẹ có siêu vi B trong người cần chích ngừa ngay trong ṿng 12 tiếng khi mới chào đời.
- Tất cả các thanh thiếu niên (adolescents).
- Những người v́ bệnh, cần được truyền máu hay những chất lấy từ máu.
- Những người bệnh đang cần lọc thận (hemo-dialysis).
- Những người dễ nhiễm bệnh do lư do nghề nghiệp: bác sĩ giải phẫu, nha sĩ, chuyên viên rút máu, y tá, ... Những vị làm nghề cảnh sát, chữa lửa, ..., có thể rủi ro tiếp xúc với máu, chất tiết cơ thể (trong các tai nạn, ...) cũng nên chích ngừa.
- Đàn ông đồng tính, hoặc lưỡng tính luyến ái (homosexual and bisexual men).
- Người luyến ái khác phái (heterosexual), trước đă từng bị bệnh truyền qua đường giao hợp (sexually transmitted diseases).
- Những người nghiện thuốc qua đường chích choác (injecting drug users).
- Những vị ở cùng nhà hay “ngủ” cùng giường với người có siêu vi B. (Các vị này cũng không nên dùng chung những đồ dùng có thể dính máu: dũa đánh răng, dao cạo râu, cắt móng tay, ...).
- Những người chung đụng trong tù.
- Dân cư những vùng thường có dịch viêm gan B (Alaska, Thái b́nh dương, Phi châu, Á châu).
- Người định du lịch đến vùng thường có dịch viêm gan B và ở trên 6 tháng.
- Bệnh nhân và nhân viên làm việc tại các viện chăm nuôi người tàn tật.
Viêm gan B rất nhiều trong cộng đồng người Việt chúng ta, và nhiều người không biết ḿnh mang bệnh v́ không có triệu chứng. Bệnh có thể âm thầm đưa đến suy gan, chai gan, ung thư gan. Những thuốc mới, kiến thức mới về căn bệnh giúp sự chữa trị nay giản dị hơn trước. Mọi người chúng ta đều nên thử máu truy t́m viêm gan B, rủi bị c̣n theo dơi và chữa trị sớm khi bệnh đến lúc cần chữa, may không bị nên chích ngừa nếu chưa có đủ kháng thể chống siêu vi B trong người.
Vài nhà thuốc tây đang mời chào mọi người, nhất là những vị có Medicare, chích ngừa cúm. Bây giờ mới tháng 8, trong hè, làm ǵ đă có cúm, tại sao lại chích ngừa sớm thế!
Tại Mỹ, cúm được xem như chuyện thời sự lớn trong hai mùa thu và đông. Bị cúm cực lắm, có khi c̣n nguy cả tính mạng!
Lời khuyên của CDC (www.cdc.gov, Cơ Quan Kiểm Soát và Ngừa Bệnh) về việc ngừa cúm mỗi năm mỗi khác, dựa vào những ǵ y học mới khám phá thêm, hoặc những diễn biến của dịch cúm. Năm nay, CDC khuyên ngừa cúm vào cuối tháng 10.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organiza-tion), mùa Đông hàng năm, bệnh cúm đến thăm 20% dân số địa cầu, gây ra 5 triệu trường hợp bệnh nặng, và ít nhất 250.000-500.000 cái chết trên toàn thế giới.
Ngừa cúm
Phương pháp trị cúm hữu hiệu nhất vẫn là dùng thuốc ngừa cúm. Với bệnh cúm, quả “pḥng bệnh hơn chữa bệnh”.
Nhiều năm nay, ngoài thuốc chích để ngừa như hàng năm, c̣n có thêm thuốc ngừa Flumist, xịt vào mũi, hữu hiệu ngang ngửa với thuốc chích. Tiếc thay, Flumist hiện chỉ xài được cho người khỏe trong khoảng 2 đến 49 tuổi, v́ siêu vi được dùng để chế thuốc xịt c̣n sống, chỉ bị làm yếu đi, vẫn có khả năng gây bệnh cho người lớn tuổi.
Thuốc chích ngừa cúm làm khoảng 9 tháng, chế từ các siêu vi cúm A và B đă gây bệnh trong mùa cúm năm trước và được tiên liệu có thể sẽ tấn công chúng ta nữa vào mùa thu, đông sắp tới năm nay. Chúng được cấy vào trứng, cho sinh sôi nảy nở, sau đó bị giết đi để không thể gây bệnh, nhưng vẫn có khả năng tạo kháng thể (antibody) cho người được chích. Kháng thể sẽ chỉ tồn tại 4-6 tháng hay hơn; ở các vị cao niên kháng thể không tồn tại lâu bằng ở người trẻ.
Nếu sự tiên liệu trong việc chế thuốc ngừa đúng (đoán đúng được các siêu vi sẽ gây bệnh trong mùa thu và đông sắp tới), sau khi chích ngừa, dù sự bảo vệ không 100%, ít ra cũng 50-80%. (Các siêu vi cúm chúng quỉ lắm, biết thay h́nh đổi dạng, nên cũng có năm người ta chế thuốc ngừa không đúng được với lũ siêu vi gây bệnh.) Người được chích ngừa rủi vẫn bị cúm, có triệu chứng thường nhẹ hơn, ít nóng sốt, ít sưng phổi, và dễ tránh được tử vong hơn người không chích ngừa.
* Những ai cần chích ngừa cúm?
Kể từ năm 2010, CDC khuyên ngừa cúm cho tất cả các trẻ em từ 6 tháng trở lên và mọi người lớn chúng ta, nếu đủ thuốc.
Trường hợp không đủ thuốc, ưu tiên ngừa cúm dành cho các trẻ em từ 6 tháng trở lên và những người lớn bị nguy hiểm nếu nhiễm cúm, do cao tuổi hoặc v́ đang mang bệnh làm cơ thể yếu sẵn:
- Người lớn từ 50 tuổi trở lên.
- Trẻ em từ 6 tháng đến 5 tuổi.
- Phụ nữ có thể sẽ mang bầu, hoặc đang mang bầu trong mùa cúm.
- Người lớn dưới 50, không mang thai, nhưng đang có các bệnh kinh niên như bệnh tim, bệnh phổi (kể cả suyễn), bệnh thận, bệnh tiểu đường, thiếu máu nặng, bệnh AIDS, v.v., hoặc người đang phải dùng những loại thuốc khiến sức kháng cự của cơ thể suy giảm (như thuốc Prednisone), thuốc chống ung thư.
- Người đang ở trong các viện chăm sóc đặc biệt (nursing homes).
- Các bác sĩ, y tá và nhân viên y tế, có nhiệm vụ trực tiếp săn sóc những người thuộc các thành phần kể trên, cả người nhà (household contacts) nữa, cũng nên chích ngừa để tránh nhiễm cúm rồi lây lại cho người thuộc các thành phần cần được chích ngừa cúm kể trên.
- Người mang bệnh tinh thần hoặc thể xác có thể ảnh hưởng đến chức năng hô hấp, hoặc không tự săn sóc ḿnh được khi bị cúm (rối loạn nhận thức, chấn thương cột sống, bệnh kinh phong, bệnh thần kinh bắp thịt) cũng cần chích ngừa.
Năm nay, thuốc chích có vẻ đầy đủ, tất cả người lớn chúng ta, và các trẻ từ 6 tháng trở lên đều nên chích ngừa.
* Chích ngừa cúm lúc nào tốt nhất?
Ở Mỹ, thường dịch cúm bắt đầu vào tháng 11, 12. Cúm hay tấn công mạnh nhất khoảng tháng giêng (1) và tháng hai (2), sau đó có thể vẫn c̣n hoành hành cho đến tháng 4 khi đă vào Xuân.
Khoảng 2 tuần sau khi chích ngừa, cơ thể ta bắt đầu có kháng thể (antibody) chống cúm; kháng thể tồn tại 4-6 tháng hay hơn (ở các vị cao niên, thời gian kháng thể tồn tại ngắn hơn so với người trẻ). Hàng năm, việc chích ngừa thường được thực hiện trong khoảng các tháng 9, 10, 11 và 12, tốt nhất trong tháng 10. (Sau đó, dù cúm đă đến, nếu may c̣n thuốc, vẫn nên tiếp tục cho đến hết mùa cúm.)
* Thuốc ngừa cúm có gây phản ứng ǵ quan trọng?
Với người ăn trứng không bị phản ứng, chích ngừa cúm ít khi gây phản ứng quan trọng, trừ hơi đau một chút thôi ở chỗ chích độ 1-2 ngày. Nếu có nóng sốt, uể oải, đau nhức các bắp thịt sau khi chích ngừa, các triệu chứng này cũng chỉ kéo dài 1-2 ngày.
Cho những vị chưa kịp chích ngừa mà cúm đă đến, hoặc v́ nhạy ứng với trứng nên không thể chích ngừa, có thể dùng thuốc uống Tamiflu hay thuốc xịt Relenza để ngừa. Song, hai thuốc này không nên được dùng để thay cho chích ngừa, trong những trường hợp cần và có thể chích ngừa.
Chích ngừa cúm có ngừa được cảm?
Cảm là cảm (cold), cúm là cúm (flu), chúng ta chưa có “thuốc chích ngừa cảm cúm”. Cảm xảy ra quanh năm, do những siêu vi khác. Chích ngừa cúm không ngừa được cảm. Chích ngừa cúm người cũng không ngừa được cúm gà thỉnh thoảng c̣n xảy ra. Về chơi vùng Đông Nam Á, bạn vẫn cần cẩn thận, tránh tiếp xúc, ăn các gia cầm, kể cả món tiết canh vịt khoái khẩu.
Trụ sinh không trị được các bệnh siêu vi (virus), chỉ chữa bệnh vi trùng (bacteria). Cách trị các bệnh siêu vi tốt nhất là ngừa bằng thuốc, nếu đă có thuốc ngừa.
Bệnh cúm quan trọng, và có lẽ cuộc chiến chống cúm hàng năm sẽ không bao giờ chấm dứt. Kể từ năm 2010, có lời khuyên từ CDC, nếu đủ thuốc, tất cả các trẻ em từ 6 tháng trở lên và mọi người lớn chúng ta đều nên ngừa cúm.
Năm nay, theo CDC, tốt nhất, đến tháng 10 chúng ta mới nên ngừa cúm. Ngừa cúm bây giờ tháng 8 quá sớm, không đúng, đến tháng 2, tháng 3 năm tới, đang trong mùa cúm, nhưng lúc đó kháng thể trong người đă hết, chúng ta có thể bị cúm, và bệnh nặng như người không chích ngừa. Xin nhắc, Medicare chỉ cho chích ngừa cúm một lần, lỡ chích sớm bây giờ, tháng 2, tháng 3 năm tới, muốn chích lại, Medicare sẽ không trả nữa.
Trời trong xanh, nắng rực rỡ. Khắp nơi, bao bông hoa thi nhau phô sắc.
Xuân sang, đem bệnh viêm mũi do dị ứng đến cho một số người chúng ta. Viêm mũi do dị ứng, hay dị ứng mũi, khiến đời kém vui, c̣n có thể gây mệt mỏi, bực bội, thậm chí buồn sầu. Cứ trong 4 hay 5 người chúng ta, có 1 người bị viêm mũi do dị ứng (20-24%). Ngoài việc gây những triệu chứng khó chịu, viêm mũi do dị ứng cũng dễ đưa đến suyễn (hoặc làm suyễn trở nặng hơn), gây biến chứng viêm các xoang quanh mũi, viêm tai giữa có nước (otitis media with effusion), thịt dư trong mũi.
58% những người lớn mang bệnh dị ứng mũi loại theo mùa bị luôn cả suyễn (asthma). Ở trẻ em cũng thế, dị ứng mũi và suyễn hay đánh đôi với nhau. Chữa suyễn, nhưng không định ra và chữa luôn dị ứng mũi, suyễn sẽ khó bớt.
Từ tai và các xoang (sinus) quanh mũi có những ống dẫn đổ vào mũi. Mũi như một cái hồ lớn, tai cùng các xoang quanh mũi, những hồ nhỏ. Các chất tiết từ tai, từ các xoang quanh mũi ví như nước, đổ vào hồ lớn là mũi qua những con lạch, suối con. Màng mũi sưng có thể làm tắc những ống dẫn, những lạch, suối này, khiến chất tiết ứ đọng ở tai và các xoang quanh mũi. Trong cơ thể ta, nơi nào có sự ứ đọng, nơi đó các vi trùng dễ tụ họp, sinh sôi nảy nở, và làm loạn. Thế là xảy ra viêm tai giữa (otitis media) hoặc viêm xoang (sinusitis).
Nhiều người bị dị ứng quanh năm mọc thịt dư trong mũi, mũi thêm nghẹt.
Dị ứng mũi hay xảy ra ở người có “máu” dị ứng: người dị ứng mũi cũng hay bị dị ứng da, nổi mề đay, có suyễn. Nếu không, người bệnh có người thân trong gia đ́nh cũng mang bệnh dị ứng mũi hay những bệnh dị ứng kể trên. Bệnh dị ứng mũi thường bắt đầu trước tuổi 40, trong thời thơ ấu, hoặc đang thành niên, rồi có khuynh hướng giảm dần theo tuổi. Bệnh ít khi tự nhiên hết hẳn.
Hai thể bệnh
Dị ứng mũi có hai thể bệnh: dị ứng theo mùa (seasonal allergic rhinitis) và dị ứng quanh năm (perennial allergic rhinitis). Loại dị ứng quanh năm xảy ra nhiều hơn.
- Dị ứng theo mùa:
Người dị ứng mũi theo mùa có triệu chứng khi tiếp xúc với chất gây dị ứng (gọi là allergens) bay trong không khí vào một mùa đặc biệt nào đó của năm.
Người dị ứng mũi theo mùa thường dị ứng với cây, cỏ, hoặc cỏ dại. Vào một mùa nào đó, cây (thường trong mùa Xuân), cỏ (thường vào mùa Hạ), cỏ dại (mùa Thu) hay gây dị ứng bỗng sản xuất nhiều phấn hoa bay theo gió. Các phấn hoa ấy không kỳ thị ai, theo gió đến thăm đều mọi người, lọt cả vào mũi những người dị ứng. Tại một địa phương, hàng năm việc sản xuất phấn hoa theo mùa của những cây, cỏ, cỏ dại này ít khi thay đổi. Cho nên, những người bị dị ứng khi Xuân sang, thường lại sẽ khổ sở vào mùa Xuân năm tới. Nhưng từ địa phương này sang địa phương khác, sẽ có sự thay đổi lớn lao, những cây, cỏ, cỏ dại gây dị ứng có khi đâm chồi nảy nở vào một mùa khác.
- Dị ứng quanh năm:
Người dị ứng quanh năm là người dị ứng với nhiều chất luôn có trong môi trường chung quanh, suốt năm thay nhau làm khổ người bệnh. Chẳng hạn như các chất bay ra từ lông thú vật (chó, mèo nuôi trong nhà, lại cưng cho nằm cùng giường), những chất hoá học dùng trong kỹ nghệ, hoặc bụi bặm (bụi bặm chồng chất ở nhà, ở sở, trong những đống sách bỏ th́ thương, vương th́ tội, cố giữ nhưng không bao giờ mó tới). Trong bụi có nhiều chất khác nhau, kể cả những chú bọ bụi con con (dust mites). Bọ bụi là một trong những nguồn gây dị ứng quan trọng. Nhiều người bị dị ứng quanh năm v́ bụi, nhưng lại chỉ với bụi nhà. Có người dị ứng với nấm mốc (molds). Mốc gần như ở đâu cũng có, hiện diện trong đất và những chất hữu cơ hư thúi. Lâu lâu, tùy t́nh trạng thời tiết, mốc tung ra những mốc con (spores) bay trong không khí.
Vào một mùa nào đó trong năm, người dị ứng mũi quanh năm vẫn có thể bị nặng hơn, do có thêm những chất gây dị ứng trong không khí.
Ở một số người dị ứng quanh năm, người ta không t́m thấy chất gây dị ứng. Thường, thức ăn không phải là nguyên nhân quan trọng gây dị ứng mũi, bạn đừng khổ sở kiêng cữ đủ thứ.
Định bệnh
Bệnh dị ứng mũi theo mùa khiến ta hắt hơi, chảy mũi nước, nghẹt mũi, ngứa mắt, ngứa mũi, tai và cổ họng, chảy nước mắt. Nhiều người đau khổ thở bằng miệng, v́ mũi nghẹt quá. Có vị ban đêm thở to, người khác than phiền. Triệu chứng giảm dần khi mùa dị ứng qua đi.
Người dị ứng mũi quanh năm thường nghẹt mũi kinh niên, tuy cũng có thể bị các triệu chứng khác kể trên, khiến họ thường than: “Tôi cứ cảm hoài”. Thêm vào đó, người bệnh có khi không ngửi thấy mùi, ho măi ho hoài, nhức đầu, tai nghe kém, hơi thở hôi. Cái kinh niên của căn bệnh làm người bệnh bực bội, mệt mỏi và buồn sầu. Đă vậy, giống như một người bệnh lâu ngày đâm bực bội với mọi người, mọi vật, mũi dị ứng quanh năm đâm khó chịu, nhạy ứng (hypersensitive) cả với khí lạnh (cold air), với sự thay đổi của thời tiết, với khói thuốc lá, những mùi mạnh, nồng (như mùi nước hoa, mùi xăng dầu). Những thứ này góp phần khiến triệu chứng bệnh kéo dài lâu hơn. Bạn mang bệnh dị ứng mũi, mà c̣n hút thuốc lá, bỏ thuốc đi thôi, bạn ơi!
Bác sĩ khám, thấy màng mũi người bệnh màu tái nhạt. Cổ họng trông b́nh thường hay hơi đỏ. Mắt người bệnh có thể đỏ và sưng, như mới khóc.
Thế ai bị chảy mũi, nghẹt mũi, hắt hơi cũng là do dị ứng cả ư? Thưa bạn không phải. Trong những trường hợp hợp sau, ta cũng có thể chảy mũi, nghẹt mũi, hắt hơi, do màng mũi viêm sưng:
- Cảm, cúm: nhiều vị viêm mũi do dị ứng cứ ngỡ ḿnh nhiễm cảm, cúm. Cảm hoặc cúm cũng gây chảy mũi, nghẹt mũi, hắt hơi, nhưng triệu chứng mũi của cảm, cúm thường chỉ kéo dài độ một tuần đến 10 ngày, c̣n triệu chứng gây bởi dị ứng mũi có thể kéo dài nhiều tuần hoặc nhiều tháng, lúc nhiều lúc ít. Người bị cảm, cúm hay thấy nhức đầu, đau nhức bắp thịt, uể oải, mệt mỏi, ho hắng, có khi nóng sốt, ớn lạnh. Nên nhớ, người dị ứng mũi lâu lâu vẫn có thể nhiễm cảm hoặc cúm như người khác. Những lúc ấy, triệu chứng mũi nặng thêm lên. Màng mũi người bệnh lúc bị cảm, cúm khám thấy đỏ, chứ không tái nhạt như khi chỉ dị ứng thuần túy.
- Mang thai: 18% các phụ nữ mang thai sưng màng mũi. Sự chữa trị thường gặp khó khăn hơn, v́ việc dùng thuốc cần thận trọng, tránh hại cho thai.
- Viêm mũi do dùng thuốc (rhinitis medicamentosa):
Có người dùng những thuốc nhỏ mũi mua bên ngoài không cần toa (như Afrin, Dristan) lâu ngày, bị hiện tượng “nặng hơn sau khi dùng thuốc” (rebound phenomenon). Lúc dùng thuốc nhỏ, mũi thông lắm, thở được, song khi tác dụng của thuốc tan, màng mũi sưng thêm, gây nghẹt nhiều hơn. Người bệnh dùng thêm thuốc nhỏ mũi cho dễ chịu, rồi đi vào ṿng lẩn quẩn, viêm sưng mũi kinh niên. Những thuốc nhỏ thông mũi mua bên ngoài không cần toa chỉ nên dùng ngắn hạn, từ 3 đến 7 ngày, khi ta nghẹt mũi do cảm, cúm.
Vài loại thuốc uống cũng có thể gây sưng màng mũi, chẳng hạn các thuốc dùng chữa bệnh cao áp huyết như Reserpine, Inderal, ... Đi khám bệnh, ta nên đem theo tất cả các thuốc đang dùng ở nhà đưa bác sĩ xem.
- Bệnh suy tuyến giáp trạng (tuyến quan trọng nằm ở cổ phía trước): cũng có thể làm mũi nghẹt kinh niên, nước mũi chảy xuống cổ họng (postnasal drip), giọng nói thay đổi.
Cơ chế gây dị ứng mũi
Ngoài nhiệm vụ hít ngửi mùi hương hộ cho chủ, khiến cuộc đời người chủ cái mũi thêm thi vị, mũi c̣n được trao một nhiệm vụ khác, quan trọng không kém.
Mũi là tiền đồn của hệ thống hô hấp. Màng mũi bên trong không bằng phẳng như ta tưởng, nhưng xếp thành nhiều nếp. Không khí trước khi vào phổi đi qua mũi, để được điều chỉnh nhiệt độ và độ ẩm. Đồng thời, màng mũi gạn lọc không khí trước khi không khí được hít vào phổi. Những thứ có phân tử lớn trong không khí bị giữ lại. Sở dĩ có hiện tượng dị ứng, là v́ các chất gây dị ứng khi vào mũi, gây sự với những tế bào đặc biệt gọi là mast cells nằm ngay tại màng mũi. Lúc ấy, những phản ứng dây chuyền xảy ra, sinh ra những chất hóa học, trong đó có chất histamine. Histamine là một trong những chất chính làm màng mũi dị ứng sưng lên. V́ thế, khi chúng ta đi t́m mua thuốc chữa dị ứng mũi, chúng ta thấy nhiều thuốc quảng cáo có chứa chất antihistamine (chống lại histamine).
Chỗ nào có hiện tượng viêm sưng, sẽ có sự tiết nước. Màng mũi viêm sưng khiến bạn nghẹt mũi, và tiết ra nước làm bạn chảy nước mũi. Chất histamine c̣n gây ngứa ngáy, nên bạn hắt hơi, ngứa mũi, ngứa cả mắt, tai, cổ họng.
Bài kỳ sau chúng ta sẽ bàn đến việc chữa trị bệnh viêm mũi do dị ứng.
Năm nay, Cali ta, xuaân đến sớm, với khí trời ấm áp và cảnh sắc rực rỡ. Cây cỏ vui thay áo mới, lá non xanh, cành nảy nụ; nhiều loại hoa thi nhau khoe hương sắc.
Nhưng xuân cũng là mùa dị ứng, mùa không ít vị đau khổ. Chúng ta dùng nhiều đến các thuốc antihistamines.
Antihistamines (thuốc có tác dụng chống chất histamine) là nhóm thuốc rất quan trọng, dùng chữa nhiều bệnh trong y học, nhiều thuốc mua được bên ngoài không cần toa bác sĩ, chúng ta nên biết đến những lợi và hại của việc dùng chúng.
Chất histamine trong cơ thể ta giữ nhiều nhiệm vụ: gây ra các phản ứng nhạy ứng cấp thời, điều ḥa sự tiết acid trong bao tử, hoạt động như một chất dẫn truyền thần kinh (neuro-transmitter) tại óc. Histamine được trữ nhiều nơi, cả trong các tế bào mast cells ở màng nhày (mucosa) của hệ thống hô hấp, và các tế bào máu basophils.
Một chất giúp cơ thể hoạt động, nhưng lắm khi, lại gây vấn đề khiến ta khó chịu. Trong bệnh dị ứng mũi, chất histamine tiết ra nhiều quá làm màng mũi sưng lên, khiến mũi nghẹt, chảy, ngứa, hắt hơi, ... Trong bệnh nổi mề đay, chất histamine tiết ra nhiều, da đâm ngứa ngáy, nổi những mảng đỏ trông như những đám mây vần vũ. Để giảm bớt những triệu chứng gây do histamine, ta cần một chất thuốc có tác dụng chống lại histamine.
Thuốc chống lại histamine (gọi là antihistamine) đầu tiên t́m ra vào năm 1944. Từ đó đến nay, nhiều thuốc antihistamines liên tiếp ra đời, với hi vọng những thuốc sau sẽ tốt hơn những thuốc trước. Các thuốc antihistamines đầu tiên thường có tác dụng trên óc, nên hay gây buồn ngủ, dật dừ. Trong ṿng hơn 10 năm qua, một số thuốc antihistamines mới được phát minh, ít có tác dụng trên óc, nên không hoặc ít gây buồn ngủ. V́ thế, ở Mỹ, các thuốc anti-histamines hiện chia làm 2 nhóm:
- Các thuốc gây buồn ngủ (sedating antihistamines): các thuốc có thể làm ta dật dừ, buồn ngủ, như Phenergan, Benadryl, Chlor-Trimeton, Tavist, Atarax, ...
Thuốc mới Zyrtec, cũng thuộc nhóm gây buồn ngủ, song ít gây buồn ngủ và các phản ứng phụ khác như các thuốc cùng nhóm.
- Các thuốc không gây buồn ngủ (nonsedating antihistamines): gồm các thuốc Allegra, Clarinex, Claritin, Xyzal.
Các thuốc antihistamines hoạt động theo cơ chế nào? Như nhiều chất khác trong cơ thể, muốn tác động được, chất histamine phải bám vào những chỗ tiếp nhận nằm trên mặt các tế bào gọi là các “receptors”. Thuốc anti-histamines tác dụng bằng cách bám vào trước, chiếm hết những chỗ tiếp nhận này, khiến không c̣n những chỗ tiếp nhận để chất histamine bám vào.
Công dụng của thuốc antihistamines
Các thuốc antihistamines dùng chữa rất nhiều bệnh trong y học, đem lại hạnh phúc cho bao người. Sau đây là một vài trường hợp hay cần đến sự chữa trị bằng các thuốc anti-histamines nhất:
1. Bệnh dị ứng mũi và mắt (allergic rhinitis, allergic conjunctivitis):
Thuốc khá hữu hiệu, giúp làm giảm các triệu chứng của bệnh dị ứng mũi và mắt, loại theo mùa (seasonal), lẫn loại quanh năm (perennial): chảy mũi, hắt hơi, ngứa mũi, ngứa cổ họng, chảy nước mắt, đỏ, ngứa mắt, ... Thuốc không làm giảm nghẹt mũi, nên hay được pha chung với thuốc có tác dụng co màng mũi (decon-gestant) thành những thuốc tổng hợp như Actifed, Dimetapp, Tavist-D, Claritin-D, Allegra-D. Các thuốc này có luôn tác dụng giúp bớt nghẹt mũi, ngoài tác dụng làm giảm những triệu chứng kể trên (bạn để ư, chữ D đứng ở cuối tên thuốc có nghĩa “decongestant”) .
Ngoài những thuốc uống kể trên, c̣n có một số thuốc dùng tại chỗ chứa chất antihistamine như thuốc nhỏ mắt Livostin, thuốc xịt mũi Astelin.
2. Nổi mề đay (urti-caria):
Đây là bệnh rất hay xảy ra, gây những vết đỏ, ngứa nổi cộm trên mặt da. Trong bệnh này, hista-mine tiết ra nhiều từ các tế bào mast cells và basophils, gây triệu chứng.
T́m được nguyên nhân gây nổi mề đay, và chữa chúng là nhất. Song chuyện đời không giản dị, trong 75-90% các trường hợp mề đay kinh niên, nguyên nhân không t́m ra. Thường sau một thời gian, mề đay tự nó cũng bớt dần. Thuốc anti-histamines, những người bạn tốt của ta, tuy không chữa khỏi hẳn căn bệnh, nhưng có thể giúp ta dễ chịu nhiều lắm. Thuốc thường rất công hiệu trong các bệnh nổi mề đay.
3. Giúp ăn ngon:
Vài thuốc antihistamines, đặc biệt thuốc chứa chất cyproheptadine, có tác dụng kích thích khẩu vị, giúp ăn ngon.
4. Giúp ngủ yên:
Benadryl và Unisom là hai thuốc antihistamines có tác dụng giúp ngủ, rút ngắn thời gian trằn trọc trước khi ngủ, giúp ngủ sâu hơn, tăng cường phẩm chất giấc ngủ. Benadryl và Unisom bán bên ngoài không cần toa bác sĩ. Tuy nhiên, thuốc hay gây khô miệng, khó tiểu, có thể làm áp huyết xuống thấp khi đi đứng dẫn đến chóng mặt hoặc xỉu, nên các bác sĩ ít khi dùng các thuốc này vào mục đích giúp ngủ ở những vị có tuổi. Hơn nữa, nếu bạn dùng thuốc mỗi tối để ngủ, chỉ hơn tuần lễ sau, thuốc sẽ mất tác dụng, không c̣n giúp bạn đi vào giấc điệp dễ dàng như trước.
Nếu mất ngủ, nên t́m nguyên nhân gây mất ngủ để chữa tận gốc, thuốc giúp ngủ chỉ nên thỉnh thoảng mới dùng.
5. Giúp bớt ho:
Một số thuốc anti-histamines ức chế trung khu ho trên óc, và có lẽ cũng có tác dụng trực tiếp trên bộ hô hấp nên làm giảm ho.
Để chống ho mạnh hơn, nhiều thuốc ho trong có pha thêm chất anti-histamine. Những thuốc ho này, uống vào, buồn ngủ hơn thuốc ho không chứa chất antihistamine, nên tránh dùng cho các vị cao niên. (Thuốc ho tốt nhất là thuốc chứa chất dextrome-thorphan, như các thuốc Robitussin DM, Robafen DM, mua không cần toa bác sĩ; tuy nhiên nếu bạn ho do đang bị cảm, cúm, tất cả các thuốc ho thường không giúp nhiều.)
6. Chữa chứng chóng mặt quay và say xe, say sóng:
Chóng mặt quay (vertigo: cảm giác như mọi vật chung quanh quay ṃng ṃng) là chứng rất hay xảy ra. Say xe, say sóng cũng vậy.
Vài thuốc antihistamines có tác dụng làm giảm chóng mặt quay, và các triệu chứng của say xe, say sóng (buồn nôn, ói mửa, khó chịu trong người khi đi xe hơi, máy bay, tàu). Hai thuốc hay được dùng vào các mục đích này là meclizine (Antivert, cần có toa bác sĩ) và dimenhydrinate (Drama-mine, mua không cần toa bác sĩ).
7. Bệnh ngoài da:
Thuốc uống antihistam-ines cũng hữu dụng trong bệnh ngoài da như bỏng nhẹ (minor burns), phỏng nắng (sunburn), các vết cắt nhỏ, các vết do sâu bọ chích cắn, và nhiều bệnh da gây ngứa khác. Thuốc làm bớt sưng, ngứa, đồng thời cũng có tác dụng giảm đau nhẹ.
Các phản ứng bất lợi
Mọi chuyện trên đời h́nh như đều có hai mặt. Các thuốc antihistamines có thể gây một số phản ứng bất lợi (adverse reactions).
Thuốc antihistamines thuộc nhóm gây buồn ngủ mạnh hơn, song có thể làm khô miệng, bí tiểu (urinary retention), áp huyết xuống thấp, lên cân, chóng mặt, dật dừ, ù tai. V́ vậy, thuốc antihista-mines thuộc nhóm gây buồn ngủ nên tránh dùng cho các cháu bé dưới 2 tuổi và các vị cao niên.
Trong các phản ứng bất lợi, có lẽ buồn ngủ, dật dừ, đi trong cuộc đời như đi trong mơ, là phản ứng hay xảy ra, làm bạn khó chịu nhất. Nếu sau một tuần dùng thuốc, bạn vẫn chưa bớt dật dừ, bạn thử một thuốc khác xem sao. Có khi bạn phải dùng đến các thuốc antihistamines mới đắt hơn (Allegra, Cla-rinex, Claritin, Zyrtec, Xyzal), song ít gây các phản ứng phụ hơn.
So với thuốc antihista-mines gây buồn ngủ, các thuốc antihistamines mới không hoặc ít làm buồn ngủ Allegra, Clarinex, Claritin, Zyrtec, Xyzal tác dụng chậm hơn. Chừng 1 tiếng sau, chúng mới bắt đầu có hiệu quả. Các thuốc gây buồn ngủ tác dụng nhanh, bắt đầu làm giảm triệu chứng trong ṿng 15-30 phút, và tác dụng của chúng lên cao nhất trong ṿng 1 tiếng.
Với phụ nữ mang thai, sự chữa trị bằng các thuốc antihistamines khó khăn hơn, v́ chỉ một ít thuốc được xem ít có hại cho em bé trong bụng: Chlor-Trimeton, Dramamine, Periactin, Polaramine, Claritin, Pelamine, ... Tuy vậy, cũng không nên dùng chúng vào những tháng cuối của thai kỳ: các thuốc antihistamines có thể gây những phản ứng tai hại, như kinh giật (seizure), cho trẻ sơ sinh, hoặc trẻ sanh thiếu tháng. Với phụ nữ đang cho con bú sữa mẹ, qua sữa, thuốc có thể sang cơ thể trẻ gây nhiều vấn đề, nhất là những trẻ sơ sinh hoặc sanh thiếu tháng. V́ thế, những phụ nữ đang cho con bú không nên dùng các thuốc antihistamines.
Nên dùng thuốc nào?
Bây giờ, giữa một rừng thuốc antihistamines, khi phải dùng đến chúng, bạn biết chọn thuốc nào? Ồ, điều này tùy một số điều kiện, và, c̣n tùy túi tiền ta nhẹ hay nặng. Các thuốc antihistamines gây buồn ngủ rẻ hơn (các thuốc Benadryl, Chlor-Trimet-on, Dimetane). Các thuốc không hoặc ít gây buồn ngủ Allegra, Clarinex, Claritin, Zyrtec đắt hơn nhiều.
Các thuốc antihistamines gây buồn ngủ tuy mạnh hơn, rẻ hơn song gây nhiều phản ứng bất lợi hơn (bây giờ thuộc nhóm thuốc nên tránh dùng ở các vị cao niên, bác sĩ cho các vị cao niên những thuốc này, tổ hợp y tế sẽ viết thư đến bác sĩ cảnh báo, nhắc nhở).
Đầu tiên, nếu c̣n trẻ, bạn có thể thử dùng một thuốc antihistamine loại cũ gây buồn ngủ mua không cần toa bác sĩ, lại rẻ tiền, như Benadryl, Chlor-Trimet-on, Dimetane, Tavist, ... (Nên cẩn thận khi bạn phải làm những công việc cần sự minh mẫn như lái xe, điều khiển các máy móc nguy hiểm. Và bạn cũng biết, các thuốc này c̣n có thể gây bí tiểu, áp huyết xuống thấp, chóng mặt, ù tai, ...) Sang hơn, bạn dùng ngay thuốc Claritin, Allegra hay Zyrtec ít gây chuyện, song đắt hơn (giờ mua không cần toa bác sĩ như trước).
Nếu triệu chứng bạn chẳng thấy thuyên giảm, bạn nên đi bác sĩ, nhờ bác sĩ thăm khám, định bệnh và dùng thuốc đúng hơn cho bạn.
Ôi, những thuốc antihista-mines thân mến, đời thiếu vắng chúng, đời kém vui. Tưởng tượng xem, trước cảnh xuân rực rỡ, nhưng nước mắt nước mũi ta cứ dàn dụa, mắt đỏ hoe, mũi sụt sịt, hắt hơi không ngớt, th́ vui sao được mà vui. Rồi có khi chỉ một viên antihistamine, đời bỗng vui trở lại!
Tuần này, chúng ta bàn đến các biến chứng (complications) của bệnh tiểu đường.
Tiểu đường gây nhiều biến chứng. Có biến chứng cấp thời, đe dọa tính mạng, có những biến chứng xa, làm giảm tuổi thọ, làm cuộc sống ta kém vui. Bệnh xảy ra càng sớm, càng gây nhiều biến chứng.
(V́ vậy, Medicare đặc biệt chú trọng đến việc chữa trị tiểu đường cho người thụ hưởng Medicare, đưa chỉ thị xuống các tổ hợp y tế để bác sĩ thi hành, thực hiện những việc cần làm cho các vị cao niên gia nhập tổ hợp. Các vị cao niên gia nhập một tổ hợp y tế thường được chăm sóc kỹ lưỡng hơn người không gia nhập, v́ tổ hợp kiểm soát các bác sĩ, thường xuyên nhắc nhở bác sĩ phải thi hành chỉ thị của Medicare. Thực ra, với các vị không gia nhập tổ hợp, đi nhiều bác sĩ khác nhau, không ai nắm vững được những ǵ chưa làm, những ǵ đă làm, và kết quả ra sao, bao giờ phải làm lại.)
Biến chứng cấp thời
1. Hôn mê do đường máu lên quá cao:
Đường trong máu lên cao quá có thể gây hôn mê, nguy đến tính mạng.
Hôn mê do đường máu quá cao hay xảy ra ở người tiểu đường loại 1, khi họ quên chích insulin. Hôn mê có khi cũng xảy ra khi người bệnh gặp những căng thẳng về tinh thần (buồn bực, âu lo) hay thể chất (bị bệnh nhiễm trùng, sau khi giải phẫu, ...), dù vẫn đang dùng thuốc chích insulin đều mỗi ngày.
Hôn mê do đường máu lên quá cao được báo hiệu bằng các triệu chứng tiêu hóa: ăn không ngon miệng, buồn nôn, ói mửa, đau bụng, đi tiểu nhiều. Người bệnh cần được nhập viện ngay để chữa trị, nếu không, sẽ đâm mất sáng suốt rồi đi dần vào hôm mê. Khi thử máu, thường thấy đường máu cao đến 500 mg/dl.
Người tiểu đường loại 2 cũng có khi bị hôn mê khi đường máu lên quá cao (thường 1.000 mg/dl trở lên), tuy theo một cơ chế khác.
2. Hôn mê do đường máu xuống quá thấp:
Đường máu xuống quá thấp cũng gây hôn mê. Đường xuống thấp do ta dùng thuốc, nhưng có hôm vui quá, quên cả ăn, hoặc có hôm hăng quá, vận động hơi nhiều. Có khi đường xuống thấp chẳng v́ lư do nào rơ rệt.
Nếu đường xuống thấp ban ngày, ta thấy đói lắm, đến toát mồ hôi, run cả tay chân, nóng nảy, nổi quạu. Đường xuống thấp ban đêm, có khi không gây triệu chứng, có khi khiến ta gặp ác mộng, toát mồ hôi, hoặc bị nhức đầu buổi sáng lúc mới thức. Rủi đường xuống thấp thêm nữa, đầu óc ta bắt đầu mất sáng suốt, có những hành vi khác thường, và rồi hôn mê, hoặc giật kinh phong.
Sự chữa trị cần khẩn cấp. C̣n tỉnh, hăy dùng ngay bất cứ thứ ǵ có đường: kẹo, các thức uống ngọt. Không c̣n tỉnh, nếu trong nhà có sẵn thuốc chích glucagon, trước khi gọi 911, người nhà chích thuốc glucagon cho người bệnh, thường người bệnh sẽ tỉnh lại trong ṿng 10-15 phút; c̣n trong môi trường nhà thương, bác sĩ sẽ truyền ngay vào tĩnh mạch một ống thuốc chứa nước đường. Vị nào hay bị những cơn đường máu xuống quá thấp, nên trữ sẵn ở nhà thuốc chích glucagon. (Glucagon là chất có tác dụng ngược với insulin, làm đường tăng lên trong máu).
Các biến chứng xa
Có người may mắn không bao giờ bị những biến chứng xa, về lâu về dài của tiểu đường, ngược lại có vị bị, và nhiều biến chứng xảy ra cùng lúc. Nói chung, các biến chứng thường xảy ra 15-20 năm sau khi bệnh được định ra.
1. Biến chứng tim mạch:
Tiểu đường hay làm hư hoại các mạch máu, đưa đến bệnh ở nhiều cơ quan khác nhau. Nếu bệnh làm hư hoại những mạch máu ngoại biên dẫn máu đến nuôi chân, các mạch máu này tắc nghẽn, gây chứng đau các bắp thịt chân khi đi đứng, chứng hoại thư (gangrene) bàn chân. Nếu bệnh làm hỏng mạch máu dẫn máu đến cơ quan sinh dục, sẽ gây chứng bất lực ở đàn ông.
Hậu quả hẹp tắc các động mạch vành tim (coronary artery disease) và tai biến mạch máu năo (stroke) cũng hay xảy ra. Bệnh hẹp tắc các động mạch vành tim dẫn máu đến nuôi tim có thể đưa đến chết cơ tim cấp tính (hay được gọi nôm na “heart attack”). Thường chết cơ tim cấp tính gây đau ngực dữ dội, song, người tiểu đường có khi không cảm thấy đau v́ những thần kinh dẫn truyền cảm giác từ tim cũng đă hư hoại mất rồi. Sự định bệnh chết cơ tim cấp tính ở người tiểu đường khó khăn hơn ở người không mang bệnh tiểu đường. Tiểu đường c̣n có thể làm viêm cơ tim, gây suy tim.
Bạn biết rồi, thuốc lá, cao áp-huyết cũng gây bệnh hẹp tắc động mạch tim. Thuốc lá làm nghẽn luôn các mạch máu ngoại biên. Người tiểu đường, đă có sẵn những hư hoại gây do tiểu đường, tuyệt đối nên giă từ thuốc lá. (Chỉ thị của Medicare: trong hồ sơ điện tử, với mọi người bệnh, bác sĩ phải hỏi và ghi người bệnh có hút thuốc lá không, nếu có, bác sĩ cần khuyên người bệnh bỏ hút.)
Nếu người tiểu đường cũng có cao áp huyết, việc chữa trị bệnh cao áp-huyết cần sớm và mạnh. Tiểu đường và cao áp huyết lại hay đi đôi với nhau. Thuốc chữa cao áp huyết nhiều loại. Có loại làm đường cao thêm trong máu, do ngăn cản sự tiết insulin từ tụy tạng. Có loại làm mỡ trong máu (cholesterol, triglycerides) lên cao. Thường bác sĩ sẽ tránh dùng những loại thuốc này cho bạn, nếu bạn vừa cao áp huyết, vừa bị tiểu đường. (Chỉ thị của Medicare đưa xuống các tổ hợp y tế để bác sĩ thi hành: với người có cao áp huyết, bác sĩ cần chữa đưa áp huyết ít nhất cũng phải xuống dưới 140/90.)
2. Biến chứng ở mắt:
Mắt giống một máy ảnh, giúp ta nh́n thấy các h́nh ảnh của thế giới bên ngoài. Trong mắt có một màng lót nằm ở phía sau gọi là vơng mạc (retina), hoạt động như phim của máy ảnh. Vơng mạc nối liền với thần kinh thị giác. Các h́nh ảnh khi vào mắt, chiếu lên vơng mạc. Vơng mạc thu nhận các h́nh ảnh, và thần kinh thị giác biến những h́nh ảnh này thành những tín hiệu truyền về óc. Nếu phim trong máy ảnh xấu, hư, ảnh rửa ra tất nḥa, không rơ. Tương tự như vậy, nếu vơng mạc bị hư hoại, các h́nh ảnh thu nhận trên vơng mạc bị mờ. Thần kinh thị giác dù tốt, cũng chỉ trung thực truyền những tín hiệu mờ trên vơng mạch về óc, và kết quả là ta không nh́n thấy rơ. Khi vơng mạc hư hoại nhiều quá, ta bị mù. Ở Mỹ, xứ không có chiến tranh và ít các bệnh nhiễm trùng mắt nguy hiểm, tiểu đường là nguyên nhân dẫn đầu gây mù ḷa. Khám đáy mắt có thể thấy những tổn thương do tiểu đường gây trên vơng mạc.
Biến chứng hư hoại vơng mạc mắt tùy thuộc vào tuổi của người bệnh lúc mới bị tiểu đường, cũng như thời gian mang bệnh. Càng sớm bị, thời gian mang bệnh càng lâu, càng nguy. Khoảng 85% người tiểu đường sau sẽ có biến chứng tổn thương vơng mạc. Tổn thương vơng mạc do tiểu đường có cách chữa: bắn tia Laser đốt những vết thương trên vơng mạc (photocoagulation).
Ngoài hư hoại vơng mạc, tiểu đường c̣n gây bệnh tăng áp suất trong mắt (glaucoma), đục thủy tinh thể (cataract). Dù các biến chứng vừa kể không xảy ra, khi đường lên cao, mắt cũng hay mờ. (Chỉ thị của Medicare đưa xuống các tổ hợp y tế để bác sĩ thi hành: phải chữa đưa trị số đường máu HbA1C của người bệnh xuống dưới 9, mỗi năm, phải gửi người bệnh tiểu đường gia nhập tổ hợp đi khám mắt, và có báo cáo của bác sĩ Mắt trong hồ sơ. Đi khám mắt, xin bạn nhắc bác sĩ Mắt gửi báo cáo về cho bác sĩ chính.)
Mang bệnh tiểu đường, chúng ta cũng nên thường xuyên thay kính; kính quan trọng ở người tiểu đường, v́ giúp mắt nh́n rơ hơn trong việc tự săn sóc cho ḿnh hàng ngày (lấy thuốc uống, chích insulin, tự khám bàn chân mỗi ngày, ...).
3. Biến chứng suy thận:
Ở Mỹ, khoảng nửa số người suy thận là do tiểu đường. Suy thận là nguyên nhân dẫn đầu gây tử vong và tàn tật cho những vị bị tiểu đường.
Suy thận thường xảy ra 12 năm sau khi tiểu đường bắt đầu xuất hiện. Bệnh thận càng tiến triển mau lẹ nếu có cao áp huyết đi cùng. Suy thận ở giai đoạn cuối cần lọc thận hay thay thận. Chữa trị tiểu đường cẩn thận có thể làm chậm tiến triển của suy thận. Bị thêm cao áp huyết, cao áp huyết cần được kiểm soát chặt chẽ. Một số thuốc chữa cao áp huyết có thêm tác dụng làm giảm sự tiến triển của bệnh thận gây do tiểu đường. (Chỉ thị của Medicare đưa xuống các tổ hợp y tế để bác sĩ thi hành: phải dùng các thuốc cao áp huyết thuộc nhóm thuốc ACE Inhibitor, hoặc ARB để chữa cho người tiểu đường mang luôn bệnh cao áp huyết.)
Nhiễm trùng đường tiểu (urinary tract infection) làm thận người tiểu đường suy nhanh hơn, nên nếu xảy ra, cần được chữa trị tới nơi tới chốn. Một vấn đề nữa: các thuốc có thể hại cho thận, như những thuốc chống đau nhức Advil, Ibuprofen, Motrin, Naprosyn, ..., nên tránh dùng nếu không thực sự cần thiết.
4. Tổn thương ở hệ thần kinh:
Tiểu đường c̣n làm thương tổn hệ thần kinh ở khắp nơi trong cơ thể, có lẽ chỉ trừ trên óc. Các tổn thương tuy không thực sự nguy hiểm, nhưng khiến ta khó chịu:
- Khi các thần kinh nhỏ ở tay, chân tổn thương, sẽ gây tê, đau ở tay hay chân, thường là cả hai bên. Cái đau như điện giật, cảm thấy sâu trong xương, nặng hơn về đêm.
Sự chữa đau không dễ. Đầu tiên, chúng ta nỗ lực đưa đường máu xuống mức b́nh thường. Nếu không ăn thua, dùng các thuốc như Elavil, Tegretol, Neurontin, Lyrica có thể giúp giảm đau. Những thuốc này có tác dụng xoa dịu những cái đau gây do thần kinh. Với những cơn đau dữ dội, có khi phải cần đến thuốc giảm đau mạnh chứa chất nha phiến.
Người tiểu đường cũng có thể bất ngờ liệt bàn chân, bàn tay, không nhấc bàn chân, bàn tay lên được, hoặc mắt tự nhiên lé. Những biến chứng này từ từ sẽ bớt.
- Khi các thần kinh tự động (autonomic nervous system) điều khiển sự hoạt động của các cơ quan bên trong cơ thể bị tổn thương, nhiều triệu chứng xảy ra. Thường nhất là các triệu chứng tiêu hoá: khó nuốt, đầy hơi sau khi ăn, bón hoặc tiêu chảy. Tiêu chảy hay xảy ra về đêm, ảnh hưởng đến giấc ngủ. May thay, các thuốc cầm tiêu chảy thường dùng có thể kiểm soát được tiêu chảy do tiểu đường. Với tiểu đường, bệnh dội ngược bao tử - thực quản (gastro-esophageal reflux, các thức trong bao tử dội ngược lên thực quản sau khi ăn) cũng hay xảy ra.
B́nh thường, khi ta đứng lên ngồi xuống, hệ thần kinh tự động nhanh chóng điều chỉnh hệ thống tim mạch, để áp huyết luôn ở trạng thái cân bằng, và lúc nào cũng có đủ máu lên óc ta. Khi hệ thần kinh tự động đă hư hoại v́ tiểu đường, cơ chế điều chỉnh áp huyết bị xáo trộn. Đang nằm hoặc ngồi mà đột ngột đứng lên, áp huyết hay bất ngờ hạ thấp, khiến người bệnh thấy chóng mặt, có khi ngất xỉu. Trường hợp này, người bệnh được khuyên nằm ngủ với đầu giường nâng cao (bằng cách chèn gỗ hoặc vật cứng dưới đầu giường). Người bệnh cũng nên tránh đứng dậy nhanh buổi sáng lúc mới thức. Ngược lại, nên ngồi dậy chầm chậm, và ngồi ở cạnh giường một lát trước khi đi lại. Các vớ chân đặc biệt (giúp máu từ chân về tim nhiều hơn) cũng giúp làm giảm triệu chứng. Khi hệ thần kinh tự động hư hoại, bọng đái hay làm việc bất thường, gây khó tiểu hoặc không kiểm soát được nước tiểu.
5. Các vết loét và nhiễm trùng ở chân:
Một trong những biến chứng quan trọng khác của tiểu đường là những vết loét ở chân và bàn chân. Tiểu đường làm hư hoại các dây thần kinh cảm giác ngoại biên, nên chân người tiểu đường ít, hoặc không cảm thấy đau khi bị vật lạ đâm vào. Chân dễ thương tổn, do người bệnh không cảm thấy đau nên không để ư, t́m cách tránh né các vật làm hại. Giầy không vừa chân cũng hay làm bỏng phồng, trầy lở da chân, gây các vết loét. Phần khác, như ta đă biết, tiểu đường làm hỏng các mạch máu ngoại biên dẫn máu đến nuôi chân và bàn chân. Các vết loét v́ thế lâu lành và hay bị nhiễm trùng. Nhiễm trùng nếu nặng, có thể đưa đến cưa bàn chân hay chân.
Những phương cách sau được xem là hữu hiệu để ngừa các vết loét và nhiễm trùng bàn chân khi bị tiểu đường: mỗi ngày bạn nên tự thăm khám chân, bàn chân và để ư những dấu chứng:
- Sưng, đỏ, đau, có mủ, có đường đỏ chạy dài từ bàn chân lên chân.
- Các chỗ da chai cứng (corns, calluses): da dưới những chỗ này hay bị thương tổn.
- Móng chân dài quá, cần cắt ngắn bớt.
- Những vùng đau ở chân gây do giầy chật. Những vùng hay bị sót, thường không được để ư kỹ là vùng gót chân và giữa các ngón chân.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
