- Trần Quang Diệu - Bùi Thị Xuân là những anh hùng đă dựng lên triều đại Tây Sơn và chính họ cũng là những người chứng kiến những giờ phút cuối cùng hết sức bi thảm của triều đại đó. Cuộc đời của hai ông bà là tượng trưng cho triều đại Tây Sơn oai hùng và bi thương, một triều đại để lại trong ḷng chúng ta thật nhiều cảm xúc.
Tượng Đô đốc Bùi Thị Xuân trong điện thờ Tây Sơn tam kiệt (Bảo tàng Quang Trung, tỉnh B́nh Định).
Toàn bộ quân đội của Trần Quang Diệu và Vơ Văn Dũng, sau khi chiếm lại được Quy Nhơn, đă bị cô lập hoàn toàn. Không c̣n cách nào khác, hai ông phải bỏ thành Quy Nhơn, theo đường thượng đạo bí mật rút ra Bắc. Nhưng trên đường ra Bắc, phần th́ bị lam sơn chướng khí, phần v́ thiếu ăn bệnh tật, quân lính lớp th́ bỏ trốn, lớp bị chết dọc đường, khi đi gồm 3.000 quân và 80 thớt voi, khi đến Nghệ An chỉ c̣n lại mấy chục người! Bản thân Trần Quang Diệu cũng bị phù thũng nặng nề, không thể chiến đấu được. Đến Thanh Chương (Nghệ An) Trần Quang Diệu và mấy người tuỳ tùng đều bị bắt sống. Bùi Thị Xuân đem quân đến cứu chồng cũng bị bắt nốt.
Tháng 11 Nhâm Tuất (1802), sau khi thống nhất đất nước, Gia Long tổ chức lễ Hiến phù (Lễ dâng tù ở Thái Miếu), thực chất là trả thù những người theo Tây Sơn. Cuộc trả thù rất tàn khốc, có một không hai trong lịch sử.
Đại Nam thực lục chính biên ghi lại: "Sai Nguyễn Văn Khiêm là Đô thống chế dinh túc trực và Nguyễn Đăng Hựu làm Tham tri H́nh bộ áp dẫn Nguyễn Quang Toản và em là Quang Duy, Quang Thiệu, Quang Bàn ra ngoài cửa thành, xử án lăng tŕ cho năm voi xé xác (dùng 5 con voi chia buộc vào đầu và hai tay hai chân rồi cho voi xé, đó là một thứ cực h́nh), đem hài cốt Nguyễn Văn Huệ và Nguyễn Văn Nhạc giă nát rồi vất đi, c̣n xương đầu lâu Nhạc, Huệ, Toản và mộc chủ của vợ chồng Huệ th́ đều giam ở nhà Đồ ngoại (năm Minh Mạng thứ 2 đổi giam vào ngục thất cấm cố măi măi). C̣n đồ đảng là bọn Trần Quang Diệu, Vơ Văn Dũng đều xử trị hết phép, bêu đầu cho mọi người biết" (Sđd, Đệ nhất kỷ, q.19) .
Về cái chết của Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân sử sách ghi không thống nhất. Chính sử của nhà Nguyễn chỉ ghi vắn tắt là "xử trị hết phép" chứ không cho biết "hết phép" là như thế nào. Có tài liệu ghi rằng, Trần Quang Diệu bị lột da c̣n Bùi Thị Xuân bị quấn vải tẩm dầu rồi thiêu sống. Có lẽ tài liệu của giáo sĩ Bissachère là đáng tin cậy hơn cả v́ ông là người có mặt tại Phú Xuân trong thời gian diễn ra lễ Hiến phù tháng 11/1802.
Đền thờ nữ tướng Bùi Thị Xuân ở B́nh Định.
Ông viết: "C̣n về quan Thiếu phó (Trần Quang Diệu) là kẻ được người trong gia đ́mh cùng tất cả những kẻ quen thuộc yêu kính, quan đă làm một việc hiếu trong ngày quan bị xử hay là ngày trước đó. Quan đă tâu được thấu đến vua rằng, mẹ quan già đă 80 tuổi, không thể nào làm hại cho xă tắc được nữa, nên xin vua tha chết cho bà, v́ bà mang tội cũng là tại quan. Quan được như ư. Phần quan chỉ bị chém thôi".
"Quan có một cô gái 15 tuổi, đầy đủ các vẻ đẹp của một thiếu nữ. Khi cô thấy một con voi tiến về phía cô để rồi tung cô lên trời, cô thét lên một tiếng năo ruột. Cô kêu mẹ: "Mẹ ơi, cứu con với". Mẹ cô, là vị nữ tướng, trả lời rằng: "Con đ̣i mẹ cứu làm sao, v́ mẹ cũng không cứu được chính ḿnh mẹ và con nên chết đi với cha mẹ c̣n hơn là sống với bọn người kia...". Nhiều người muốn cứu cô và họ quay mặt đi chỗ khác, khi voi, bị đánh đập, đă tung cô lên trời hai lần, rồi lấy ngà đỡ cô.
"Đến lượt bà Thiếu phó (Bùi Thị Xuân), bà hiên ngang tiến đến trước mặt voi để khiêu khích nó. Khi bà đến gần, người ta bảo bà quỳ xuống cho voi dễ cuốn, nhưng bà không nghe, cứ đi thẳng đến voi. Người ta c̣n kể rằng, mặc dầu voi đă bị kích thích nhiều, cũng c̣n phải giục ép lắm nó mới tung bà lên, dường như nó c̣n nhận được bà là người chủ cũ của nó..." (trích dẫn lại theo Nguyễn Huệ -Phú Xuân, Nxb Thuận Hoá 1986 tr.120, 121).
Như vậy là cả gia đ́nh bà Bùi Thị Xuân đều phải chịu cực h́nh. Bùi Thị Xuân năm đó mới 45 tuổi, c̣n con gái bà, tên là Trần Thị Cúc (tức Bích Xuân), năm đó mới 15 tuổi.
Phan Duy Kha
theo bee