Vị Luật sư có công lớn giúp Hải Phòng “tay không“ giành chính quyền

Trong số di cảo của cụ Vũ Đình Hòe- nguyên Bộ trưởng Bộ Tư pháp - có bài viết về người tiền nhiệm của mình ở Bộ Tư pháp là Luật sư Vũ Trọng Khánh. Đây là một trong số 11bài viết cụ Hòe kịp hoàn thành trong tổng số 21 bài dự kiến đưa vào quyển sách "Gương mặt những người cùng thời".
Nhân sắp đến ngày Giỗ hết của cụ Vũ Đình Hòe ( ngày 26 tháng Chạp, tức ngày 6/2/2013), chúng tôi xin giới thiệu cùng bạn đọc bài viết này, do trưởng nam của cụ Hòe là ông Vũ Thế Khôi, gửi tới…

Ảnh do gia đình cung cấp.

Cùng cầm tinh con chuột (Nhâm Tý), nhưng tôi xuất thân bần nho, anh sinh ra trong một gia đình tiểu thương khá giả ở làng Cự Đà tấp nập trên bến dưới thuyền, với tương nếp Cự Đà nổi tiếng, với những doanh nhân tư sản dân tộc lớp đầu, từng tạo ra các thương hiệu chữ “CỰ” Việt Nam lừng danh khắp Đông Dương: Cự Doanh, Cự Phát…
Nhà có điều kiện nên anh được cho ăn học trường Tây Albert Sarraut từ nhỏ, suốt 10 năm, trong khi tôi phải chật vật kiếm sống, mẹ vay nợ trả góp, mới chen ngang vào được một năm học thi “tú tài Tây” ở ngôi trường danh tiếng nhất và cũng đắt nhất Đông Dương này.
Chúng tôi gặp nhau năm trung học cuối cùng, khi cả hai đã 21 tuổi, là những thanh niên trưởng thành, mỗi người một tính cách do hoàn cảnh sống, nhưng điều này không cản trở chúng tôi kết bạn. Tôi nhớ một Vũ Trọng Khánh hay cười, ít nói, khi nói thì chậm rãi, nhỏ nhẹ. Anh thường xuyên có mặt tại “Khách thỉnh” (một hình thức sinh hoạt câu lạc bộ văn hóa thời ấy) tại tư gia của tôi trong một ngõ phố Hàng Đẫy.
Trong khi tôi, Thế Lữ, Đoàn Phú Tứ, Nguyễn Đỗ Cung … tranh luận, đọc thơ, diễn kịch và cả đùa nghịch những khi không có phụ nữ tham dự, thì anh Khánh chỉ cười hiền lành ngồi nghe, thảng hoặc hai bên bàn cãi gay gắt quá, anh lại ôn tồn hòa giải. Anh tham gia hoạt động của Tổng hội sinh viên cũng như vậy, không tranh phần nổi, xuất đầu lộ diện, lẳng lặng hoàn thành những phần việc được giao.


Mãi sau này, được đọc bản thảo hồi ký chính tay anh đưa, tôi mới biết là sự kín đáo của anh có lý do: Thời gian học ở trường Luật, anh đã bí mật liên hệ với chiến sĩ Cộng sản Nguyễn Thế Rục từng học ở Đại học Đông phương tại Nga, đã dự nhóm nghiên cứu chủ nghĩa Mác của Phan Tử Nghĩa, cùng sinh hoạt nhóm Thanh niên dân chủ với Đào Duy Kỳ, Vũ Đình Huỳnh…
Thời còn cùng sinh hoạt “Khách thỉnh”, cùng hoạt động trong Tổng hội sinh viên, tôi gọi đùa anh trong nhóm bạn thân là “trang công tử phong lưu”, có cảm giác anh kín đáo, khó hiểu.

Bộ trưởng Vũ Trọng Khánh sinh năm 1912, xuất thân gia đình tiểu thương ở làng Cự Đà, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông, nay thuộc Hà Nội. Ông học trường Albert Sarraut, sau khi đỗ tú tài Tây, vào Luật khoa Đại học Đông Dương. Trong những năm học ở đây, ông làm quen với đảng viên Cộng sản Nguyễn Thế Rục, hoạt động trong Tổng hội sinh viên, tham gia nhóm nghiên cứu chủ nghĩa Mác, làm tổ trưởng tổ Thanh niên Dân. Sau ngày Nhật đảo chính Pháp, ông nhận lời mời của chính phủ Trần Trọng Kim đảm đương chức vụ Đốc lý (như Thị trưởng) thành phố Hải Phòng. Sau Cách mạng tháng 8/1945 được cử làm Bộ trưởng Tư pháp trong Chính phủ Nhân dân lâm thời, rồi Chưởng lý Tòa thượng thẩm (như Viện trưởng Viện Công tố), ủy viên Ban dự thảo Hiến pháp 1946 do cụ Hồ Chủ tịch đứng đầu. Trong thời Kháng chiến chống Pháp làm Giám đốc Tư pháp khu X. Năm 1954 tham gia tiếp quản Hải Phòng, làm Phó thị trưởng cho đến khi về hưu, mất năm 1996. Ông được tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh và nhiều huân chương cao quý khác.

Sau khi tốt nghiệp Luật khoa, anh Khánh đi tập sự tại văn phòng của một luật sư người Pháp ở Hải Phòng, rồi được công nhận luật sư chính thức, hành nghề ở đó, nên chúng tôi ít gặp nhau.


Đùng một cái, sau ngày Nhật đảo chính Pháp, chúng tôi nghe tin anh nhận lời đề nghị của Chính phủ Trần Trọng Kim, ra làm Thị trưởng thành phố Hải Phòng. Bạn bè không hiểu. Tôi cũng thắc mắc, vì ngay trong nhóm Thanh Nghị tôi cùng Đỗ Đức Dục, Nghiêm Xuân Yêm chủ trương ủng hộ nhưng giữ tư thế độc lập, nên phản đối việc Phan Anh, Vũ Văn Hiền tham gia Nội các Trần Trọng Kim.
Đến khi nổ ra Tổng khởi nghĩa và tất cả cơ cấu của Chính phủ Trần Trọng Kim nhanh chóng bàn giao chính quyền cho Việt Minh, tôi mới hiểu ra ý đồ của họ và bạn mình: Lấp một khoảng trống quyền lực nguy hiểm, không cho thực dân Pháp lợi dụng để trở lại.
Lần đầu tiên tôi nhận ra bản lĩnh của người bạn hiền lành: Dám đi trên đe, dưới búa!. Đương đầu với Nhật là kẻ thù đã đành, còn phải biết mềm dẻo ứng phó với không ít các “ông tướng Việt Minh con” quá khích ở cơ sở nữa chứ: Họ coi toàn bộ Chính phủ Trần Trọng Kim là “bù nhìn ôm chân Nhật lùn” mà. Xơi phát đạn từ sau lưng dễ như chơi! Đến ông Việt Minh cộng sản tầm cỡ như Lê Văn Hiến, còn bị dân quân Quảng Nam quê mình bắt trói “dựa cột”, may mà công văn giải thoát đến kịp!
- Có ai đảm bảo an toàn cho anh không? – Tôi hỏi ngót nửa thế kỷ sau, trong lần xuống Hải Phòng đến căn nhà cũ kỹ ở phố Lạch Tray thăm vợ chồng anh và kiếm thêm tài liệu viết hồi ký.
Anh cười hiền lành đáp:
- Cách mạng. Và cái trần nhà. – Anh chỉ ngón tay lên trần.
Tưởng anh đùa, hóa ra là thật! Về đến Hà Nội tôi đọc được trong mấy trang hồi ký anh đưa: “Kế hoạch tự bảo vệ khá ngây thơ của Thị trưởng chỉ là chuẩn bị một chỗ trốn trên trần nhà”!


Trong tay không một tấc sắt, Vũ Trọng Khánh đã khôn khéo kết hợp cái danh vị hợp pháp là người của chính phủ “thân Nhật” với cái thế đang lên của cao trào Việt Minh để ép quân Nhật tôn trọng nhà đương cục Việt Nam nhằm đổi lấy an toàn cho bản thân họ; mặt khác, lợi dụng được sự có mặt của lực lượng quân sự Nhật để ngăn giặc Pháp đổ bộ chiếm lại thành phố, tự mình tranh thủ chiếm lĩnh các vị trí chủ chốt trong bộ máy chính quyền, bảo vệ dân, bảo vệ lực lượng Việt Minh.
Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hải Phòng không tốn một viên đạn, không đổ một giọt máu, phần công lao không nhỏ thuộc về Thị trưởng Vũ Trọng Khánh.
Ngay sau khi từ căn cứ Việt Bắc về đến Hà Nội, Hồ Chủ tịch đã mời Vũ Trọng Khánh vào Chính phủ cách mạng, giữ chức Bộ trưởng Tư pháp.

Từ phải sang: Chủ tịch Hồ Chí Minh , Bộ trưởng Trần Huy Liệu (đeo kính đen), Bộ trưởng Đặng Thai Mai (complet trắng), cố vấn Vĩnh Thụy (sơ mi cộc tay trắng), Luật sư Vũ Trọng Khánh (complet đen)

Phong cách làm việc ôn hòa, khôn khéo bảo vệ chính nghĩa của Bộ trưởng Vũ Trọng Khánh được anh Lê Giản - Tổng giám đốc Nha Công an những năm đầu Cách mạng - kể lại với tôi như sau:
“Mấy tháng cuối năm 1945, thời gian Vũ Trọng Khánh làm Bộ trưởng Tư pháp, quân lính mình (tức cán bộ Công an của anh Lê Giản) bắt giam bừa bãi bọn Việt Quốc, Việt Cách (chúng cũng quậy lắm cơ, ỷ vào quân Tầu Tưởng). Vũ Bộ trưởng – nguyên luật sư có khác, khôn khéo, mềm dẻo – tự thân sang mình giảng giải phải trái, lợi hại, bầy cho mưu mẹo hợp thức hóa. Nhờ vậy không những mình làm “được việc” mà còn học thêm được những bài cơ bản về pháp lý công an tư pháp”.


Anh Vũ Trọng Khánh chỉ làm việc ở Bộ Tư pháp 181 ngày, sau đó do tình hình và nhiệm vụ chính trị, Hồ Chủ tịch điều tôi sang thay anh. Anh Khánh vui lòng rút lui theo sự xếp sắp của chính người đã mời anh từ Hải Phòng lên đảm nhiệm cương vị khó khăn đó trong những bước đầu xây dựng chính quyền cách mạng.
Tôi ngỏ ý mời anh Khánh ở lại giữ vai trò phù trợ cho tôi, nhưng anh cho rằng sẽ bất lợi cho cả hai, trước hết là cho công việc, vì lúc ấy một số phần tử QZD (Quốc dân đảng) trong Văn phòng Bộ đang chĩa mũi dùi vào anh, Cụ Hồ rút anh đi chính là để khiến họ hụt mất mục tiêu.

Đến thăm vợ chồng Vũ Trọng Khánh tại nhà riêng ở phố Lạch Tray – Hải Phòng, 1993 Ảnh: VTK

Anh xung phong giữ chức Chưởng lý Tòa thượng thẩm, giúp Bộ quản lý các Tòa án về mặt hành chính và để động viên tôi, anh còn vui vẻ nói đùa là tự nguyện làm “đầu chầy đít thớt”, sẵn sàng chịu “trên đe dưới búa”:


- 49 ngày làm Thị trưởng Hải Phòng mình được tôi luyện rồi mà!
Bắt tay vào việc ở Bộ Tư pháp, tôi thấy ngay là Vũ Trọng Khánh dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Hồ Chủ tịch đã bỏ nhiều tâm sức xây dựng nền tảng đầu tiên của nhà nước pháp quyền và chế độ tư pháp nhân dân: Hơn ba chục sắc lệnh trong 181 ngày, trung bình 6 ngày 1 sắc lệnh. Tôi nhấn mạnh vế thứ nhất vì một thời gian dài do những lý do “tế nhị” người ta nói nhiều đến những văn bản xây dựng cơ cấu tư pháp mà hầu như “quên” những sắc lệnh anh Khánh cùng Bộ Nội vụ đã chuẩn bị và trình Hồ Chủ tịch ký, mang tính chất đặt nền tảng cho nhà nước pháp quyền và trị nước bằng pháp luật:
18 ngày sau khi đọc Tuyên ngôn Độc lập đã ra Sắc lệnh lập Ủy ban dự thảo Hiến pháp; mọi công dân, kể cả những công dân phạm pháp phải được bênh vực trước pháp luật, vậy phải quy định ngay về tổ chức và hoạt động của các đoàn luật sư (Sắc lệnh 46 ngày 10/10/1945); trong khi chờ đợi ban bố những luật mới, để các cơ quan chính quyền khỏi tùy tiện điều hành, ra Sắc lệnh (số 47 ngày 10/10/1945) tạm giữ lại các luật lệ hiện hành của chính quyền Pháp, “nếu những luật ấy không trái với chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và không phương hại đến nền độc lập” (luật tồi vẫn hơn không có luật!); tạo ngay căn cứ pháp lý để ngăn chặn sự lộng hành của các “quan cách mạng” (lời Hồ Chủ tịch) quá say mê quyền lực mới, bằng Sắc lệnh 64 ngày 23/11/1945 thành lập một Ban Thanh tra đặc biệt, “với nhiệm vụ giám sát tất cả các công việc và các nhân viên của các Ủy ban Nhân dân và các cơ quan Chính phủ.


Ban Thanh tra đó có thẩm quyền đình chức, bắt giam bất cứ nhân viên nào trong Ủy ban Nhân dân hay của Chính phủ đã phạm lỗi, trước khi mang ra Hội đồng Chính phủ hay Tòa án đặc biệt xét xử”.
Ôn hòa và dễ nhân nhượng trong những việc cụ thể, Vũ Trọng Khánh không thỏa hiệp trong những vấn đề nguyên tắc. Bằng chứng rõ ràng nhất là vụ tranh luận năm 1948 với ông Quang Đạm ở báo Sự Thật, khi anh thay mặt các luật gia đang công tác trong các cấp chính quyền nhân dân kiên quyết bảo vệ trên trang báo Độc Lập “nguyên lý tư pháp độc lập với hành chính”, có ghi trong Hiến pháp 1946 đã được Quốc hội khóa I thông qua. Việc này tôi không nhắc lại nữa vì đã thuật tỉ mỉ trong sách Pháp quyền Nhân nghĩa Hồ Chí Minh (tập I). Chính ông Quang Đạm bốn chục năm sau đã thừa nhận rằng quan điểm pháp lý của ông lúc ấy về lý thuyết “có phần giản đơn và siêu hình”.
Dưới ánh sáng của công cuộc Đổi mới hôm nay mà Đảng lãnh đạo khởi xướng năm 1986 và vẫn đang phấn đấu thực hiện, quan điểm của luật sư Vũ Trọng Khánh không phải là “pháp lý tư sản” mà là chân lý và vẫn đang nóng bỏng tính thời sự…
Vũ Đình Hòe