Cổ ngữ có câu nói rằng: “Muốn làm nên sự nghiệp thì trước hết phải biết làm người”. Vậy làm người như thế nào? Con người cần phải có những tố chất nào để trở thành ‘Con Người’ chân chính, làm nền tảng cho thành công, thành tựu sự nghiệp? Người xưa đã đúc kết ra một số phép tắc cơ bản rất đáng để chúng ta tham khảo.
Thành tín – Lời nói ắt phải giữ chữ tín
Khổng Tử có nói rằng: “Con người mà không có chữ Tín thì không biết anh ta làm thế nào mà lập thân xử thế, có chỗ đứng trong xã hội được. Như xe to không càng, xe nhỏ không đòn, làm sao mà đi được?”. (Nguyên văn: Nhân nhi vô tín, bất tri kì khả dã. Đại xa vô khẩu, tiểu xa vô ngột, kì hà dĩ hành chi tai?)
Tăng Tử người nước Lỗ là học trò xuất sắc của Khổng Tử, có nhiều cống hiến hoằng dương Nho học. Một hôm vợ ông đi chợ, con trai nhỏ khóc đòi theo đi, thế là bà liền nói dỗ con: “Con ở nhà, đợi mẹ đi chợ về mổ lợn cho con ăn”. Khi bà đi chợ về, Tăng Tử bắt lợn thịt. Vợ ông thấy vậy vội ngăn lại: “Tôi chỉ nói đùa để dỗ dành con thôi, sao ông lại tưởng thật?”.
Tăng Tử nói: “Không thể nói chơi với trẻ con được. Trẻ con chưa có khả năng suy xét phán đoán, do đó cha mẹ phải dạy bảo, và nghe theo cha mẹ dạy dỗ. Hôm nay bà nói dối lừa nó, chính là dạy nó lừa dối người khác. Mẹ lừa dối con thì con sẽ không tin vào mẹ nữa. Thế thì sao có thể dạy con thành chính nhân quân tử được”.
Đạo hiếu – Bách thiện hiếu vi tiên
Trong Luận Ngữ có viết: “Người hiếu thuận với cha mẹ, tôn kính anh chị, mà lại thích phạm thượng, chống đối cấp trên, thì rất ít. Người không phạm thượng, chống đối cấp trên mà lại thích tạo phản thì xưa nay chưa từng có. Người quân tử dốc sức tu dưỡng cái gốc. Cái gốc đã vững, thì nguyên tắc đạo đức mới hình thành. Hiếu thuận cha mẹ, tôn kính anh chị là cái gốc của đạo Nhân”.
Vua Thuấn khi còn nhỏ, cha ông vừa mù vừa điếc, lại vô cùng nóng nảy. Mẹ ông mất sớm, cha ông lấy vợ kế sinh được em trai kế là Tượng. Mẹ kế là người nhỏ nhen ích kỷ, thường nói xấu Thuấn với cha, nên Thuấn thường bị cha đánh mắng.
Nhưng Thuấn là người con đại hiếu, vẫn ân cần hiếu thuận với cha mẹ, nhường nhịn em. Tuy nhiên, mẹ kế vẫn sợ Thuấn được kế thừa một nửa gia nghiệp, nên nghĩ kế hãm hại Thuấn hết lần này đến lần khác.
Thuấn lớn lên trong mắng chửi đánh đập của cha, trong ghen ghét, hãm hại của mẹ kế và em trai, nhưng Thuấn vẫn không hề có chút tâm oán hận họ, cũng chẳng để tâm đến lời nói hành vi độc ác của họ đối với mình.
Đức hạnh hiếu thảo của Thuấn cuối cùng cũng đã khiến mẹ kế và em trai cảm động, cả nhà hòa hợp vui vẻ. Sau này Thuấn được vua Nghiêu nhường ngôi trị vì thiên hạ, và trở thành một Thánh đế nổi tiếng trong lịch sử, gây dựng thái bình thịnh trị đời Nghiêu – Thuấn.
Hối lỗi – Biết sai phải hối cải
Khổng Tử nói: “Lỗi mà không sửa mới thực sự là lỗi vậy” (Nguyên văn: Quá nhi bất cải, thị vị quá hĩ). Đã là con người, thì ai ai cũng sẽ liên tiếp mắc lỗi. Người thông minh là biết tiếp thu ý kiến người khác, thừa nhận cái sai của mình, như thế họ sẽ không ngừng thăng tiến về phẩm đức và trí tuệ.
Một vị vua anh minh trong lịch sử nước ta là Trần Anh Tông, ông tên là Trần Thuyên, là con cả của vua Trần Nhân Tông. Thuở thiếu thời ông buông thả, phóng túng, tụ tập bạn bè rượu chè tiệc tùng chơi bời. Được vua cha dạy bảo, ông hối lỗi, quyết tâm khắc kỷ phục lễ, tu sửa mình. Sau này ông được vua cha truyền ngôi, tự xưng là Anh Hoàng. Ông đã trở thành vị vua anh minh sáng suốt, biết trọng dụng người tài. Thời ông trị vì, nước Đại Việt đã phát triển rực rỡ, mở mang bờ cõi về phía nam. Ông cũng là người tôn sùng Phật giáo, và là một thi nhân tài hoa.
Chí hướng – Làm người không ai có thể tước đoạt được chí hướng ý chí mình
Mạnh Tử nói: “Nam nhi đại trượng phu dù sống trong cảnh giàu sang phú quý mà tâm trí không mê loạn, trong cảnh nghèo hèn cũng không làm tiết tháo thay đổi, bị người dùng vũ lực đe dọa uy hiếp nhưng không thể khuất phục được”.
Hoa Hùng là đại tướng của Đổng Trác liên tiếp trảm liền mấy viên tướng của liên quân, khi các tướng của các chư hầu đều run sợ thì Quan Vũ vươn mình bước ra, trảm Hoa Hùng khi chén rượu vẫn còn nóng. Trong trận chiến Tương thành, Phàn thành, Quan Vũ dẫn nước nhấn chìm 7 cánh quân, bắt sống Vu Cấm, trảm Bàng Đức, uy chấn Hoa Hạ. Sau này vì Đông Ngô đột kích, Ngô Ngụy giáp công, Quan Vũ bại trận chạy đến Mạch thành. Sau khi bị bắt, cha con Quan Vũ khảng khái chết vì nghĩa. Đây chính là “vũ lực đe dọa uy hiếp nhưng không thể khuất phục được” (Uy vũ bất năng khuất).
Kết giao bằng hữu – Giữ mức độ phù hợp khi kết bạn
Có câu: “Người quân tử kết giao đạm bạc như nước”. Người bạn có phẩm chất như nước thì không nhiệt liệt, không sôi động, không phô trương, làm việc thiện mà không muốn người khác biết, cứ lặng lẽ âm thầm. Người bạn như nước khiến người ta có cảm giác không phụ thuộc nhưng lại không thể rời xa. Bằng hữu chân chính là người có thể vui buồn có nhau, đồng cam cộng khổ, cùng chung hoạn nạn. Nhưng lúc bình thường thì mối quan hệ giữa họ nhạt nhạt, nhẹ nhàng, thanh đạm như nước vậy.
Đó là tình bạn giống như mối quan hệ giữa Quan Vũ và Lưu Bị. Kết nghĩa vườn đào, thề cùng sinh tử, Quan Vũ là em, là trợ thủ đồng thời cũng là tri kỷ của Lưu Bị. Ở dưới trướng Tào Tháo, dù hưởng vinh hoa phú quý, bạc vàng mỹ nữ, được ấn phong hầu nhưng Quan Vũ trước sau vẫn một lòng hướng về Lưu Bị khi ấy cũng đang phiêu dạt bốn bể, tay trắng dựng nghiệp. Sau, nghe tin Lưu Bị đang ở chỗ Viên Thiệu, Quan Vũ cưỡi Xích Thố không quản ngày đêm vượt nghìn dặm tìm về.
Khoan dung – Cảnh giới của tâm nhân hậu
Một người có tấm lòng khoan dung thì nội tâm tự nhiên sẽ yên tĩnh bình hòa. Khoan dung và tha thứ cho người khác thực ra cũng chính là bao dung cho bản thân mình.
Liêm Pha là một vị danh tướng của nước Triệu, đã từng lập rất nhiều công lao to lớn. Liêm Pha rất không phục, bất bình khi Lạn Tương Như được phong tước cao hơn mình và công khai thách thức Tương Như. Chính vì vậy mà Lạn Tương Như thường xuyên tránh mặt Liêm Pha, thậm chí ngay cả trong những buổi thiết triều.
Tùy tùng của Lạn Tương cho rằng ông nhu nhược và muốn rời bỏ ông. Lạn Tương Như biết chuyện bèn nói với họ: “Ta nghĩ rằng nước Tần hùng mạnh nhưng lại không đem binh đánh nước Triệu vì văn thần có ta, võ tướng có Liêm Pha. Nếu như hai hổ tranh đấu tất sẽ có một con bị thương, Tần quốc biết được sẽ nhân cơ hội này mà mang quân đến xâm lược. Quốc gia mất, nếu so với đắc thất của cá nhân ta thì còn quan trọng hơn nhiều, do đó ta không nhẫn không được”.
Liêm Pha khi nghe được chuyện này thì vô cùng xấu hổ, nên tự cầm theo roi đến quỳ tạ tội trước Lạn Tương Như. Hai người sau đó trở thành bạn tri âm tri kỷ, cùng nhau giúp vua nước Triệu giữ vững giang sơn xã tắc.
***
Người thời nay nôn nóng thành công, muốn làm giàu sau một đêm, muốn một bước lên trời nên đã đi những con ‘đường tắt’ như quan hệ ‘cửa sau’, mua quan bán chức, tham nhũng hối lộ, lừa đảo giả dối, thậm chí qua các con đường buôn gian bán lận, cờ bạc đỏ đen, buôn bán ma túy, cho vay nặng lãi. Nhiều trường hợp thậm tệ hơn còn đi trộm cắp cướp giật, cướp của giết người, thuê giết người giành giật mối làm ăn… Do đó đã hình thành tội phạm có tổ chức, xã hội đen, băng nhóm, thậm chí có cả những người trong các cơ quan bảo vệ pháp luật, cơ quan công quyền.
Nhưng ‘dục tốc bất đạt’, những con ‘đường tắt’ đó có thể mau chóng giúp một số người ‘thành công’, nhưng ‘bất thành nhân’, không đủ tiêu chuẩn làm người. Chính vì thế mà bị hủy hoại sự nghiệp, thậm chí tù đày, mất mạng, để lại tiếng xấu muôn đời.
Nguyễn Thái Học, người khởi xướng Khởi nghĩa Yên Bái năm 1930 đã nói rằng: “Không thành công cũng thành nhân”. Do đó có thể thấy, làm người, thành nhân quan trọng như thế nào, dẫu không thành sự nghiệp thì cũng đã nên người, đã thành nhân, tiếng thơm lưu truyền sử sách.
Thế nên:
Muốn thành đại sự hãy thành Nhân,
Học cách làm người của cổ nhân.
Thành công vốn chẳng con đường tắt,
Thượng sách dưỡng Đức với tu Tâm.
VietBF © sưu tầm
