Vụ bê bối gián điệp "càng ngày càng lớn chuyện" ở Cộng hòa Séc, liên quan đến hai vụ nổ kho đạn xảy ra 7 năm trước (2014) và cơ quan tình báo quân sự của Nga, đe dọa loại Rosatom khỏi gói thầu dự án mở rộng nhà máy điện hạt nhân trị giá hàng tỷ USD tại Cộng hòa Séc. Sau khi tập đoàn năng lượng nguyên tử quốc gia Rosatom của Nga, với tham vọng đạt doanh thu gần 15 tỷ USD từ bên ngoài vào năm 2024, là nạn nhân tiếp theo của vụ bất hòa giữa Nga - Séc.
"Ông lớn" nguyên tử của Nga chịu đòn
Vụ bê bối gián điệp "càng ngày càng lớn chuyện" ở Cộng hòa Séc, liên quan đến hai vụ nổ kho đạn xảy ra 7 năm trước (2014) và cơ quan tình báo quân sự của Nga, đe dọa loại Rosatom khỏi gói thầu dự án mở rộng nhà máy điện hạt nhân trị giá hơn 7 tỷ USD tại Cộng hòa Séc.
Nhà máy điện nguyên tử Dukovany, Cộng hòa Séc.
Với quan hệ giữa Praha và Moscow rơi vào tình trạng gay gắt khi người đứng đầu Thượng viện Séc gọi các vụ nổ năm 2014 là "hành động khủng bố" - các quan chức chính phủ Séc cho biết hôm 19/4 rằng họ đang tính loại Rosatom ra khỏi cuộc đấu thầu cho dự án ở Dukovany, cách thủ đô Praha khoảng 220 km về phía đông nam.
Năng lượng nguyên tử và bảo trì các lò phản ứng hạt nhân trên khắp thế giới là một trong những mặt hàng xuất khẩu chính của Nga, một nguồn tự hào mang tính biểu tượng và doanh thu thương mại: . Và tập đoàn năng lượng nguyên tử quốc gia Nga Rosatom là nhân tố thúc đẩy chính sách đó, với tham vọng đạt doanh thu gần 15 tỷ USD từ bên ngoài nước Nga vào năm 2024.
Phó thủ tướng Séc, Karel Havlicek, cho biết quyết định này được đưa ra vì lý do "an ninh". Quy trình đấu thầu cuối cùng sẽ chỉ có sự tham gia của các công ty của Pháp, Mỹ và Hàn Quốc, ông nói.
Rosatom cho rằng quyết định này có động cơ chính trị.
"Chúng tôi lấy làm tiếc về quyết định này của các nhà chức trách Séc, bởi vì ngành công nghiệp hạt nhân của Nga và Séc có triển vọng phát triển quan hệ đối tác cùng có lợi, không chỉ ở Cộng hòa Séc, mà còn thông qua hoạt động chung ở các nước thứ ba," Rosatom cho biết trong một bản tuyên bố.
"Đề xuất của Nga về việc mở rộng nhà máy điện hạt nhân Dukovany có sự tham gia của hàng trăm công ty của Séc và châu Âu vào dự án, trong đó có thể có các hợp đồng trị giá hàng tỷ Euro. Do đó, bằng việc loại Rosatom khỏi gói thầu, các nhà chức trách Séc trước hết đang đẩy chính ngành công nghiệp quốc gia của họ sang bên lề."
Đây là một yếu tố thay đổi cuộc chơi. Về mặt ngoại giao, chính trị, đây là một động thái rất có ý nghĩa, Pavel Havlicek, một nhà phân tích chính trị tại Hiệp hội Các vấn đề Quốc tế có trụ sở tại Praha, cho biết.
Tham vọng hạt nhân
Cộng hòa Séc tạo ra hơn 1/3 tổng lượng điện từ năng lượng hạt nhân, với hai nhà máy: Nhà máy thứ nhất ở Temelin, cách thủ đô Praha khoảng 120 km về phía nam, với hai lò phản ứng; và nhà máy thứ hai ở Dukovany, với bốn lò phản ứng. Tất cả đều là thiết kế của Liên Xô; nhà máy đầu tiên đi vào hoạt động giữa những năm 1980.
Cả hai nhà máy điện hạt nhân đều thuộc sở hữu của công ty năng lượng nhà nước Ceske Energeticke Závody (CEZ).
Rosatom và các công ty tiền nhiệm của tập đoàn này nắm giữ các hợp đồng về bảo trì các lò phản ứng và tái chế nhiên liệu đã qua sử dụng. Tập đoàn năng lượng khổng lồ Westinghouse của Mỹ được đưa vào sau năm 1989 để hiện đại hóa 2 trong số các tổ máy của nhà máy Temelin và cũng là để cung cấp một phần nhiên liệu cho nhà máy. Nhưng các nhà chức trách Séc sau đó đã chuyển quyền cung cấp nhiên liệu trở lại cho Nga.
Hiện Nga cung cấp toàn bộ nhiên liệu cho các lò phản ứng của Séc.
Vào giữa những năm 2010, chính phủ Séc dự báo nhu cầu điện năng sẽ tăng lên đáng kể và nhu cầu thay thế than đá trong sản xuất điện của đất nước. Vì vậy, nước này đã quyết định xây dựng một tổ máy điện mới tại Dukovany và tổ chức các cuộc đàm phán với 6 công ty, bao gồm Rosatom và Westinghouse.
Mối quan hệ của Séc với Trung Quốc, bị trở ngại trong nhiều năm bởi những lời chỉ trích chủ yếu từ các nhà lập pháp Séc theo chủ nghĩa tự do lo ngại về các chính sách độc đoán của Bắc Kinh, cuối cùng đã dẫn đến việc Tập đoàn điện hạt nhân Trung Quốc (CGN) bị loại khỏi quy trình đấu thầu này.
Rosatom, trong khi đó, từ lâu đã được coi là một ứng cử viên hàng đầu, dựa trên lịch sử hợp tác trong công nghiệp hạt nhân giữa Nga và Séc.
"Đối với Rosatom, đó không chỉ là vấn đề tiền bạc mà còn là vấn đề uy tín," theo Martin Jirusek, chuyên gia năng lượng và phó giáo sư tại Đại học Masaryk ở thành phố Brno, Cộng hòa Séc, đồng thời là chủ biên của Tạp chí Khoa học Chính trị Séc.
Ông cho biết chi phí xây dựng tổ máy mới cho nhà máy Dukovany có thể lên tới gần 12 tỷ USD, khi các chi phí phụ trợ được tính đến. Thời hạn hoàn thành xây dựng chính phủ Séc đặt ra là vào năm 2029 và bắt đầu phát điện vào năm 2036, là không thực tế, ông nói, ngay cả trước vụ bê bối gián điệp.
Bất chấp những phát biểu "nóng" và động thái loại bỏ Rosatom khỏi cuộc đấu thầu, nhưng điều đó không chắc chắn sẽ xảy ra, chuyên gia năng lượng Jirusek nói.
Và không có gì ở giai đoạn này có thể ngăn Rosatom tham gia lại vào quy trình đấu thầu, tùy thuộc vào kết quả của cuộc bầu cử quốc hội tháng 10 ở Cộng hòa Séc.
Nếu liên minh cầm quyền - do Đảng ANO của Thủ tướng Andrej Babis dẫn đầu – tái đắc cử, có khả năng cánh cửa sẽ mở lại cho Rosatom. Và Tổng thống Milos Zeman, người ủng hộ các mối quan hệ kinh doanh và chính trị chặt chẽ hơn với Moscow, trước đây đã công khai nói rằng Rosatom nên thắng thầu.
Tuy nhiên, quan điểm của người Séc về các chính sách của Nga, mặc dù chưa bao giờ đặc biệt nồng ấm, đã trở nên gay gắt rõ rệt sau khi Moscow sáp nhập bán đảo Crimea năm 2014, nhà phân tích chính trị Havlicek nói.
Vụ bê bối gián điệp gần đây nhất có nghĩa là vấn đề về vai trò của Nga trong xã hội Séc có thể trở thành một vấn đề bầu cử nổi bật; các nhóm đối lập đã đưa ra những tuyên bố rõ ràng, mạnh mẽ chỉ trích Điện Kremlin.
"Đây là vấn đề về sự tín nhiệm của đất nước, vị thế của chúng tôi trên thế giới. Và chúng tôi không muốn phụ thuộc vào Nga", nhà phân tích chính trị Havlicek nói.
"Chúng tôi biết phụ thuộc vào Nga nghĩa là gì," ông nói thêm.
Quyền lực mềm từ nguyên tử
Kể từ khi được thành lập vào năm 2007, Rosatom, được thành lập từ sự tái cấu trúc Bộ Năng lượng Nguyên tử, đóng vai trò quan trọng trong việc mở rộng các mối quan hệ thương mại của Moskva ra bên ngoài đất nước.
Trong khoảng năm 2009 đến năm 2018, Nga giành được 23 trong tổng số 31 đơn đặt hàng xuất khẩu cho các cơ sở điện hạt nhân trên toàn thế giới, theo báo cáo năm 2020 của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế tại Washington, D.C.
Rosatom đã xây dựng 10 lò phản ứng ở nước ngoài từ năm 2007 đến năm 2017. Trong khi từ năm 1986 đến năm 2007, công ty chỉ xây được 4 lò.
Trong báo cáo thường niên năm 2018, công ty cho biết họ đã thu được 133 tỷ USD đơn đặt hàng ở nước ngoài trong thời gian 10 năm. Gần 3/4 con số đó đến từ việc xây dựng các nhà máy hạt nhân; phần còn lại đến từ việc cung cấp nhiên liệu và các sản phẩm uranium. Doanh thu ở nước ngoài được báo cáo của công ty trong cùng năm này là 6,5 tỷ USD.
Không giống như các công ty tư nhân ở phương Tây, như Westinghouse, Rosatom thuộc sở hữu nhà nước. Đối với khách hàng, điều đó có nghĩa là Rosatom có thể cung cấp các ưu đãi đặc biệt theo hợp đồng, ví dụ như nguồn tài chính được hỗ trợ bởi nhà nước Nga.
Công ty đã trở thành một công cụ "quyền lực mềm" cho Điện Kremlin, Jirusek nói. Ông cho biết thêm rằng có những điểm tương đồng với một công ty nhà nước lớn khác của Nga - Gazprom - công ty xuất khẩu khí đốt tự nhiên sang châu Âu và các nơi khác đã nhuốm màu tính toán chính trị.
"Tôi thấy có sự hỗ trợ mạnh mẽ của chính phủ trong những gì Rosatom đã làm gần đây và sự hỗ trợ mà chính phủ Nga giống như cách chính phủ này đã làm với Gazprom một thập kỷ trước," ông nói.
"Để kiếm được các hợp đồng ở nước ngoài, nó thường đi kèm với các ràng buộc chính trị. Đó là một vấn đề địa chính trị," Jirusek kết luận.
