Mỹ và Canada từng là đối thủ địa chính trị trong thời gian dài trước khi tìm được tiếng nói chung, trở thành đồng minh thân cận nhất của nhau.
Quan hệ giữa Mỹ và Canada có nhiều yếu tố đặc thù trong lịch sử. Hai quốc gia chiếm hầu hết diện tích lục địa Bắc Mỹ, có biên giới chung gần 9.000 km, dài nhất thế giới, nhưng không cần phòng vệ, chỉ có lực lượng hành pháp dân sự hiện diện để đảm bảo an ninh.
Hai nước hợp tác chặt chẽ về quốc phòng, sát cánh cùng nhau chiến đấu trong Thế chiến II và hiện nay tiếp tục phối hợp phòng thủ song phương thông qua Bộ tư lệnh phòng không Bắc Mỹ (NORAD) cũng như đa phương trong liên minh NATO.
Hai nước có quy mô thương mại song phương lớn nhất thế giới, kim ngạch hơn 2 tỷ USD mỗi ngày năm 2023, lưới điện hai bên cũng được tích hợp vào nhau. Tuy nhiên, quan hệ Mỹ - Canada trong quá khứ cũng có nhiều giai đoạn căng thẳng. Hai bên từng coi nhau là đối thủ địa chính trị, thậm chí còn lên kế hoạch để tấn công nhau.
Một khu vực biên giới giữa Seatle, bang Washington, Mỹ và Surrey, British Columbia, Canada tháng 3/2020. Ảnh: Reuters.
Theo Canadian Encyclopedia, Canada theo nhiều cách có thể được coi là hình thành nhờ Cách mạng Mỹ, khi 13 Thuộc địa Bắc Mỹ thuộc Đế quốc Anh nổi dậy và hình thành nước Mỹ năm 1776. Những người trung thành với Anh không tin tưởng hệ thống chính trị mới của Mỹ và di cư đến vùng Bắc Mỹ thuộc Anh.
Nước Mỹ non trẻ khi đó cho rằng cách mạng vẫn chưa hoàn thành nếu Anh vẫn hiện diện ở Bắc Mỹ. Năm 1812, Tổng thống Mỹ khi đó là James Madison quyết định đưa quân tấn công phía bắc, tin rằng "đây đơn giản là đợt hành quân" lên phía bắc và chiếm Quebec. Binh sĩ Mỹ kỳ vọng được Canada chào đón "như những người giải phóng", nhưng thực tế ngược lại, khi họ vấp phải sự chống trả từ binh sĩ Đế quốc Anh và Canada.
Hai bên đều xâm chiếm lãnh thổ của nhau, nhưng đều thất bại hoặc chỉ thu được thắng lợi tạm thời. Binh sĩ Anh từng tiến vào Washington phóng hỏa Nhà Trắng năm 1814. Hai bên ký hiệp ước hòa bình năm 1815 và trao trả các phần lãnh thổ, giải quyết phần nào những vấn đề tồn đọng. Các tranh chấp sau đó chủ yếu liên quan đến biên giới.
Căng thẳng giữa Mỹ và Anh leo thang năm 1861, trong Nội chiến Mỹ. Liên bang miền Bắc bắt hai nhà ngoại giao của Liên minh miền Nam trên một tàu Anh đang trên hành trình đến nước này. Anh lúc này giữ quan điểm trung lập, cáo buộc Mỹ dàn dựng để kiếm cớ tấn công Canada. Canada đã điều binh sĩ đến biên giới đề phòng. Tổng thống Mỹ Abraham Lincoln quyết định thả hai nhà ngoại giao, hạ nhiệt căng thẳng.
Ngày 1/7/1867, ba thuộc địa của Anh là Tỉnh Canada, Nova Scotia và New Brunswick được thống nhất thành liên bang tự trị Canada theo Đạo luật Bắc Mỹ thuộc Anh. Lãnh thổ Canada dần mở rộng sau đó, nhưng vẫn chịu sự kiểm soát về đối ngoại của Anh, cũng như dựa vào lực lượng quân sự nước này để đối phó nguy cơ bị Mỹ tấn công và sáp nhập. Anh rút quân khỏi Bắc Mỹ năm 1871, chỉ duy trì cam kết sẽ can thiệp nếu Mỹ hành động.
Sau Thế chiến I, Mỹ vươn lên thành một trong những quốc gia mạnh nhất thế giới, càng khiến Canada thêm lo sợ. Quân đội Canada đã soạn sẵn một kịch bản cho cuộc chiến nổ ra với nước láng giềng phía nam.
Những nhà hoạch định chiến tranh Mỹ cũng lo ngại Anh có thể tấn công từ Canada, bởi nước này vẫn đang bị Anh kiểm soát về chính sách đối ngoại. Bộ Chiến tranh Mỹ đề nghị Ủy ban hỗn hợp lục quân và hải quân lên kế hoạch tấn công Canada, coi đây là biện pháp phòng thủ tốt nhất. Tuy nhiên, kế hoạch sau đó không được thực hiện, rơi vào quên lãng và được giải mật vào năm 1974, theo Politico.
Khi sự ngờ vực giảm đi, quan hệ kinh tế và văn hóa giữa Mỹ và Canada dần cải thiện, hai nước bắt đầu liên hệ trực tiếp thay vì thông qua Anh. Hợp tác quân sự Mỹ - Canada trong Thế chiến II cùng cuộc Chiến tranh Lạnh sau đó giúp Washington và Ottawa xóa bỏ những bất đồng về biên giới.
Mỹ và Canada là những thành viên đầu tiên của NATO khi liên minh quân sự thành lập năm 1949. Tháng 8/1958, Mỹ và Canada ký kế hoạch phòng không lục địa chung. Một năm sau, hai bên ký Chương trình chia sẻ sản xuất quốc phòng Mỹ - Canada.
Về kinh tế, sau nhiều cuộc đàm phán, Mỹ và Canada năm 1987 đạt thỏa thuận về tự do thương mại. Thỏa thuận này năm 1994 mở rộng thêm Mexico, trở thành Hiệp định Tự do Thương mại Bắc Mỹ (NAFTA).
Dù được mô tả là đồng minh thân thiết nhất của nhau, Mỹ và Canada vẫn có một số bất đồng trong nhiều thập kỷ qua, chủ yếu liên quan chính sách đối ngoại của Mỹ. Canada từng từ chối tham gia liên quân do Mỹ dẫn đầu can thiệp quân sự vào Iraq năm 2003.
Cựu thủ tướng Canada Pierre Trudeau từng ví quan hệ giữa Canada và Mỹ giống một con chuột cạnh một con voi đang ngủ. "Bất kể con voi thân thiện và điềm tĩnh đến đâu, bên còn lại cũng bị ảnh hưởng bởi mọi cử động và tiếng kêu của nó", ông nói.
Quan hệ Mỹ - Canada biến động khi ông Donald Trump nhậm chức năm 2017. Tổng thống đảng Cộng hòa được cho là "tạo thêm vấn đề hơn là giải quyết", như bác bỏ NAFTA để đàm phán hiệp định thương mại mới USMCA giữa Mỹ, Mexico và Canada năm 2018 hay coi Canada "như bang thứ 51 của Mỹ".
Sau khi đắc cử nhiệm kỳ hai hồi tháng 11, ông Trump dọa áp thuế với hàng hóa Canada nếu nước này không ngăn người nhập cư trái phép vào Mỹ, liên tục nêu ý tưởng biến Canada thành "bang thứ 51" của Mỹ, khiến chính trường nước này thêm bất ổn.
Gần đây, ông Trump còn đe dọa dùng "sức mạnh kinh tế" của Mỹ để sáp nhập Canada. Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng dù ông Trump muốn thực hiện đến đâu, ý tưởng sáp nhập Canada vào Mỹ rất khó thực hiện, thậm chí là bất khả thi và lợi bất cập hại.
