Trao đổi với PV, thượng tá - Chuyên gia phân tích tội phạm học Đào Trung Hiếu cho rằng, thời gian qua đã xuất hiện không ít trường hợp lợi dụng danh nghĩa kêu gọi từ thiện để trục lợi, chiếm đoạt tài sản, thậm chí giả mạo thông tin, hình ảnh người gặp nạn để kêu gọi quyên góp...
Thời gian gần đây, tình hình tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản bằng cách kêu gọi từ thiện trên không gian mạng tiếp tục diễn biến phức tạp, đặc biệt sau mỗi dịp bão lũ. Các đối tượng dùng nhiều chiêu trò "khoác áo từ thiện" để trục lợi, “móc túi” các nhà hảo tâm.
Ngày 21/10, Công an tỉnh Thanh Hóa cho biết đã tạm giữ Đào Quang Hà (SN 2001, trú tại Hưng Yên), chủ kênh “Hà và Việt Nam”, để điều tra hành vi chiếm đoạt tiền kêu gọi từ thiện.
Theo điều tra ban đầu, Hà là thành viên đoàn thiện nguyện tỉnh Đắk Lắk, phụ trách kêu gọi ủng hộ cho hoạt động cứu trợ vùng lũ Thái Nguyên đầu tháng 10. Trong chuyến đi, xe cứu trợ của đoàn va chạm với một người dân tại Thanh Hóa. Dù không trực tiếp có mặt, Hà đã đăng lại video vụ việc lên mạng xã hội, kêu gọi cộng đồng quyên góp hỗ trợ nhà xe với số tiền khoảng 100 triệu đồng.
Sau đó, Hà công khai tài khoản cá nhân nhận tiền ủng hộ. Một người có tên facebook "Thị Thu Hường Bùi" đã chuyển 43 triệu đồng, song Hà chỉ thông báo một phần và giữ lại 40 triệu đồng để sử dụng cho mục đích cá nhân. Tại cơ quan công an, Đào Quang Hà đã thừa nhận hành vi của mình. Thông tin Đào Quang Hà bị bắt khiến nhiều người không khỏi thất vọng và hoang mang. Bởi chỉ mới vài tháng trước, người này vẫn còn được xem là “gương mặt trẻ sống tích cực”, truyền cảm hứng với những hành trình xuyên Việt và hoạt động thiện nguyện.
Không riêng gì Hà, thời gian qua không ít trường hợp lợi dụng sự nổi tiếng trên mạng xã hội để trục lợi. Liên quan đến vấn đề này, PV Dân Việt đã có cuộc trao đổi với thượng tá công an - Chuyên gia phân tích tội phạm học Đào Trung Hiếu để làm rõ hơn về những thủ đoạn, những cảnh báo, cảnh giác về loại tội phạm này.
Thưa thượng tá Đào Trung Hiếu, thời gian vừa qua, nhất là sau thiên tai, bão lũ, có nhiều vụ trục lợi tiền từ thiện bị phanh phui. Với những thủ đoạn ngày càng tinh vi như hiện nay, công tác đấu tranh xử lý của lực lượng chức năng gặp phải những khó khăn gì?
- Hoạt động chia sẻ khó khăn sau mỗi đợt thiên tai, bão lụt qua các kênh kêu gọi từ thiện trên mạng xã hội là một nét đẹp truyền thống. Tuy nhiên, bên cạnh các hoạt động từ thiện minh bạch, đúng pháp luật, đã và đang có một số đối tượng lợi dụng để chiếm đoạt tài sản của các nhà hảo tâm bằng nhiều hình thức khác nhau. Đây là một thực trạng rất đáng lên án, làm tổn hại nghiêm trọng đến lòng tin và tinh thần tương thân tương ái của cộng đồng.
Với những thủ đoạn ngày càng tinh vi như hiện nay, lực lượng chức năng gặp phải những khó khăn trong công tác đấu tranh, xử lý, đặc biệt là xác minh dòng tiền bị chiếm đoạt. Cụ thể:
Thứ nhất, số hóa và phân tán dữ liệu giao dịch: Các thủ đoạn hiện nay thường lợi dụng các kênh chuyển khoản, mobile banking, ví điện tử, mạng xã hội, tài khoản cá nhân thay vì tài khoản tổ chức. Việc xác minh ai gửi, ai nhận, dòng tiền đi đâu sẽ rất khó nếu giao dịch không được ghi chép rõ ràng hoặc người nhận dùng nhiều tài khoản “văn phòng tròn” (shell account). Ví dụ đối tượng tự đăng số tài khoản cá nhân và nhận tiền người ủng hộ sau đó chuyển sang tài khoản khác để sử dụng.
Thứ 2, tính ẩn danh, xuyên quốc gia: Khi sử dụng tài khoản cá nhân, tài khoản nhiều người thay vì tổ chức có đăng ký, người điều hành có thể ẩn danh hoặc thay đổi nhanh, khiến việc truy vết, phong tỏa khó khăn.
Thứ 3, thiếu chứng cứ khó chứng minh chiếm đoạt: Để xử lý tội “chiếm đoạt tài sản” hoặc lợi dụng chức vụ, quyền hạn,… cần chứng minh rõ ý chí của người phạm tội, dòng tiền cụ thể, mục đích sử dụng… Nhưng khi sử dụng nhiều tài khoản cá nhân, chuyển tiền ra nước ngoài, mua sắm tài sản ẩn danh thì công tác điều tra gặp khó.
Thứ 4, phân biệt giữa “kêu gọi hợp pháp – minh bạch” và “lợi dụng”: Có rất nhiều hoạt động thiện nguyện tốt, nhưng khi lẫn với hoạt động không rõ ràng, làm thị trường nghi ngờ thì việc xác minh hoạt động thiện nguyện nào đúng, nào sai mất nhiều thời gian.
Thứ 5, nguồn lực và chuyên môn điều tra: Việc điều tra các tổ chức, cá nhân lợi dụng từ thiện để chiếm đoạt đòi hỏi kỹ năng tài chính pháp lý, phối hợp giữa ngân hàng, thanh tra, công an; nếu thiếu hoặc chậm thì thủ phạm lợi dụng thời gian.
Thứ 6, quy trình pháp lý và hành lang pháp luật chưa hoàn chỉnh: Nếu không có hành lang pháp lý rõ ràng về việc quản lý kêu gọi từ thiện, tài khoản cá nhân, truy vết dòng tiền - thì xử lý sẽ khó khăn hơn.
Thứ 7, mạng xã hội và truyền thông lan truyền nhanh: Như trường hợp báo chí nêu: một va chạm giao thông nhưng thông tin bị “bóp méo, vu khống” trên các fanpage, làm tăng tương tác và tạo cớ cho hành vi lợi dụng từ thiện để trục lợi.
Tóm lại, việc xác minh dòng tiền bị chiếm đoạt trong hoạt động thiện nguyện bị chi phối bởi yếu tố công nghệ (chuyển khoản nhanh, nhiều kênh), yếu tố con người (ẩn danh, dùng tài khoản cá nhân), và yếu tố pháp lý (thiếu quy định chặt). Vì vậy, lực lượng chức năng cần sự phối hợp đa ngành, dữ liệu lớn, ngân hàng, công an, thanh tra cùng vào cuộc.
Dù đã có quy định đối với hoạt động kêu gọi từ thiện, ông có đề xuất gì về mặt pháp lý để công tác thiện nguyện thực sự minh bạch và có chế tài xử lý mạnh hơn các vi phạm?
- Tôi cho rằng, cần có quy định bắt buộc đăng ký/giấy phép cho tổ chức kêu gọi từ thiện công khai. Ví dụ: nếu một cá nhân hoặc nhóm muốn kêu gọi từ thiện nhắm tới cộng đồng (không chỉ bạn bè, người thân) thì phải đăng ký với cơ quan quản lý (ví dụ Bộ Nội vụ hoặc cơ quan chuyên trách). Thông tin phải rõ: tên tổ chức/kênh kêu gọi, mục tiêu, tài khoản công khai minh bạch.
Bắt buộc tài khoản ngân hàng giao dịch phải là tài khoản tổ chức hoặc “tài khoản từ thiện” riêng biệt: Không nên để kêu gọi vào tài khoản cá nhân rồi chuyển sang nhiều tài khoản khác để tiêu xài. Luật có thể yêu cầu rằng tiền người dân ủng hộ chỉ được chuyển vào tài khoản thuộc tổ chức từ thiện đã đăng ký và phải có chứng từ rõ ràng.
Báo cáo định kỳ và công khai hoặc giám sát độc lập: Tổ chức từ thiện phải có báo cáo tài chính định kỳ (ví dụ hàng quý, hàng năm) công khai cho người ủng hộ và cơ quan quản lý. Có thể thành lập “Hội đồng Giám sát Từ thiện” độc lập hoặc sử dụng kiểm toán bên ngoài để xác nhận.
Chế tài mạnh hơn với hành vi lợi dụng: Ví dụ, nếu cá nhân hoặc nhóm kêu gọi từ thiện rồi chiếm đoạt, chuyển tiền để tiêu dùng cá nhân, thì ngoài hình phạt hình sự còn có thể áp dụng cấm kêu gọi từ thiện trong thời gian nhất định, thu hồi tài sản, phạt hành chính lớn hơn…
Quy định truyền thông/marketing kêu gọi: Yêu cầu rõ ràng người kêu gọi phải minh bạch về kết quả sử dụng tiền, mục tiêu cụ thể, số dư, chi tiết tài khoản. Cần quy định việc sử dụng mạng xã hội – livestream kêu gọi - phải có minh bạch thông tin.
Tích hợp công nghệ truy vết dòng tiền: Luật hoặc nghị định có thể yêu cầu các ngân hàng phối hợp với cơ quan chức năng mở “kênh ưu tiên” để giám sát các giao dịch có dấu hiệu bất thường trong lĩnh vực từ thiện như tài khoản mới lập, chuyển nhanh nhiều lần, thanh toán ra nước ngoài…
Khung pháp lý cho “kêu gọi cá nhân” và “tổ chức” khác nhau: Nhiều cá nhân tự kêu gọi từ thiện thông qua mạng xã hội hiện nay cần xem xét có nên phân loại và cấp phép riêng cho cá nhân, với điều kiện đơn giản hơn nhưng vẫn đảm bảo minh bạch.
Xây dựng sổ tay hướng dẫn và chế độ xử lý nhanh: Cho cơ quan chức năng - ngân hàng - thanh tra - công an biết rõ quy trình khi nhận tin báo nghi vấn từ thiện - chiếm đoạt; có thể phong tỏa tài khoản, trích xuất dữ liệu giao dịch.
Tăng sức mạnh giám sát cộng đồng và truyền thông: Khuyến khích các tổ chức xã hội dân sự, truyền thông và người dân giám sát hoạt động từ thiện - có thể thực hiện “dấu tín hiệu minh bạch” cho các tổ chức từ thiện được đánh giá cao.
Dưới góc độ chuyên gia tội phạm học, ông có lời khuyên gì để họ có thể cảnh giác và tránh bị lợi dụng khi tham gia quyên góp?
Dưới góc độ chuyên gia tội phạm học, theo tôi, trước khi ủng hộ, xác minh thông tin tổ chức hoặc cá nhân kêu gọi mọi người phải xem có phải tổ chức từ thiện đã đăng ký, có website chính thức, có minh bạch tài khoản riêng, có báo cáo hoạt động trước. Nếu chỉ có lời kêu gọi trên mạng xã hội mà không có chứng cứ rõ ràng hãy cân nhắc kỹ.
Kiểm tra mục tiêu, thời gian rõ ràng: Ngân sách cần minh bạch: kêu gọi bao nhiêu, sử dụng vào việc gì, khi nào hoàn thành, kết quả ra sao. Nếu chỉ “kêu gọi giúp đỡ chung chung” thì rủi ro cao hơn.
Chuyển khoản vào tài khoản có tên tổ chức rõ ràng: Tránh chuyển cho cá nhân không rõ danh tính hoặc tài khoản cá nhân mới lập thay vì tài khoản tổ chức từ thiện chính thức.
Yêu cầu biên nhận, hoặc ít nhất thông báo kết quả sử dụng tiền sau khi chiến dịch kết thúc.
Cẩn trọng với chiến thuật gây áp lực hoặc lan truyền mạnh mẽ trên mạng xã hội: Thủ phạm thường lợi dụng hình ảnh cảm động, lan truyền nhanh để mời gọi ủng hộ “ngay lập tức”. Hãy dừng lại, tìm hiểu thông tin trước khi chuyển tiền. Không chuyển toàn bộ tiền mặt khi chưa chắc chắn: Có thể ủng hộ từng phần hoặc qua kênh trung gian để giảm rủi ro.
Lưu giữ bằng chứng của giao dịch: Biên lai, ảnh chụp màn hình chuyển khoản, tên tài khoản nhận… Nếu sau này có vấn đề, bạn có dữ liệu để tố giác.
Tìm hiểu đánh giá và phản hồi từ cộng đồng: Xem trên mạng có phản hồi tích cực từ người đã ủng hộ trước đó hay không; người dân có bị “mất kết nối” sau khi ủng hộ hay không.
Giữ đúng mục đích thiện nguyện - không tự tạo áp lực bản thân: Hãy cho mình thời gian tìm hiểu; nếu cảm thấy “bị thôi thúc quá mức” hoặc thông tin không rõ ràng nên dừng lại.
Trong cuộc chiến chống lại nạn trục lợi từ thiện, vai trò của truyền thông có ý nghĩa như thế nào, thưa ông?
Truyền thông có vai trò rất quan trọng, có thể nói là chìa khóa đa chiều: Giám sát và phơi bày hành vi vi phạm: Truyền thông có thể điều tra, phơi bày các vụ kêu gọi từ thiện không minh bạch, lợi dụng từ thiện để chiếm đoạt tiền.
Qua bài viết, chương trình truyền hình, mạng xã hội… truyền thông giúp phổ biến những dấu hiệu cần cảnh giác, hướng dẫn người dân cách ủng hộ có trách nhiệm. Khi tổ chức từ thiện biết rằng họ nằm trong tầm ngắm truyền thông và dư luận, họ sẽ hành động có trách nhiệm hơn đó là báo cáo rõ ràng, công khai tài chính.
Truyền thông đưa thông tin, phản ánh nhanh các nghi vấn; giúp cơ quan chức năng biết và can thiệp sớm - như trường hợp fanpage bị bóp méo thông tin dẫn đến sự việc nhanh lan truyền. Do mạng xã hội phát triển mạnh, truyền thông chính thống có vai trò làm rõ thực hư, kiểm chứng thông tin để người dân không bị lừa bởi thông tin sai sự thật - như bài báo nói: “các trang fanpage… bóp méo, vu khống” để “hút tương tác”.
Ngoài ra, truyền thông có thể phối hợp với chuyên gia để làm các phóng sự, talk-show hướng dẫn cách nhận diện dấu hiệu lừa đảo trong kêu gọi từ thiện.
Vietbf @ Sưu tầm
