Cuối năm, khi nước Mỹ đang chuẩn bị bước vào mùa lễ hội, New Orleans – thành phố của jazz, Mardi Gras và những xóm nghèo ven đầm lầy – lại thức dậy trong tiếng còi xe và giày đinh của hàng trăm nhân viên liên bang. Bộ An Ninh Nội Địa (DHS) mở một chiến dịch trấn áp di dân mới, với cái tên nghe vừa quê mùa vừa lạnh gáy: “Operation Catahoula Crunch”.
Mục tiêu được đặt thẳng thừng: 5.000 vụ bắt giữ trong vòng hai tháng tại khu vực New Orleans và các vùng phụ cận. Trên giấy tờ, chiến dịch nhắm vào “tội phạm di dân bất hợp pháp”. Trên đường phố, người ta chỉ thấy bóng những người da nâu, da vàng giật mình ngoái lại mỗi khi nghe tiếng gõ cửa hay bước chân dừng trước căn nhà mình.
Chiến dịch “Catahoula Crunch” diễn ra như thế nào?
Từ đầu Tháng Mười Hai, DHS điều về vùng New Orleans hơn hai trăm nhân viên liên bang, chủ yếu là lực lượng Biên Phòng (Border Patrol) cùng với ICE. Họ chia thành từng toán, mặc áo giáp, đội mũ bảo hộ, mang súng ngắn, tỏa đi khắp các khu ngoại ô, các bãi đậu xe, khu chợ lao động, thậm chí cả nhà thờ.
Theo kế hoạch nội bộ bị rò rỉ, chiến dịch kéo dài ít nhất 60 ngày, trải rộng từ Đông Nam Louisiana sang tới một phần Mississippi. Mục tiêu là “làm sạch” những người bị cáo buộc phạm tội mà trước kia địa phương không giữ lại vì chính sách “thành phố trú ẩn”. Nhưng số liệu ban đầu lại cho thấy điều khác: trong những ngày đầu, chưa tới một phần ba người bị bắt có tiền án nghiêm trọng; còn lại là những người chỉ vướng lỗi nhỏ hoặc đơn thuần là vi phạm di trú.
Cảnh tượng quen thuộc lặp lại: nhân viên liên bang phục kích ở bãi đậu xe của các siêu thị vật liệu xây dựng, chặn xe thợ hồ, thợ lợp mái; leo lên công trình đang xây để trói tay, dẫn giải ngay trên cao. Cái tên “Catahoula Crunch” nghe như món snack giòn rụm, nhưng với người lao động nhập cư, đó là tiếng gãy của từng mảnh đời.
Người Việt New Orleans giữa tâm bão
Trong cơn bố ráp ấy, cộng đồng Việt Nam ở New Orleans bỗng bị gọi tên. Scripps News – một mạng lưới truyền thông toàn quốc – chạy dòng tít thẳng thừng: “DHS agents target the Vietnamese community in New Orleans”. Không phải ngẫu nhiên. Sau 1975, New Orleans là một trong những nơi đón làn sóng tị nạn Việt đầu tiên. Hàng nghìn gia đình được đưa tới khu Versailles ở New Orleans East, rồi dần lan sang Marrero, Westbank, các vùng lân cận.
Suốt gần nửa thế kỷ, người Việt bám đầm lầy, ra biển đánh tôm cá, mở tiệm phở, tiệm nail, tiệm tạp hóa… Họ góp phần dựng lại thành phố sau bão Katrina, gieo vào New Orleans một mùi nước mắm rất riêng, hòa vào tiếng chuông nhà thờ và tiếng trống Mardi Gras. Nhiều người đã nhập quốc tịch, con cháu nói tiếng Anh rành rọt hơn tiếng Việt. Nhưng cũng không ít người giấy tờ lỡ dở, hồ sơ tị nạn kéo dài, án phạt cũ chưa xóa.
Một phụ nữ gốc Việt, sinh vào cuối cuộc chiến, ba tuổi theo gia đình tị nạn sang Mỹ và lớn lên ở New Orleans, nói trên truyền hình rằng bà cảm thấy chiến dịch lần này như một sự phản bội. Thế hệ cha mẹ bà đã từng là đồng minh của Mỹ trong cuộc chiến ủy nhiệm ở Việt Nam; vì cuộc chiến đó, họ phải lênh đênh vượt biển, rồi “được” đưa tới đây. Nửa thế kỷ xây dựng lại cuộc đời, mở tiệm, nuôi con, đóng thuế, trở thành một phần của kết cấu văn hóa thành phố – và bây giờ, họ lại phải sống trong cảm giác cửa nhà có thể bị gõ bất cứ lúc nào.
“Gia đình bị xé tan. Họ luôn ở trong trạng thái khiếp sợ. Sống như vậy rất khó,” bà nói. Lời ấy không chỉ dành cho người Việt, mà cho cả những xóm Latino, nơi đàn ông ra khỏi nhà đi làm mà không chắc tối có được bước chân về.
“Trấn áp tội phạm” hay một cuộc càn quét di dân?
Chính quyền Tổng Thống Donald Trump giải thích rằng New Orleans chỉ là chặng mới trong chuỗi chiến dịch nhằm vào các thành phố “thành trì Dân Chủ” – sau Chicago, Los Angeles, Charlotte… Họ nhấn mạnh tới những vụ án kinh hoàng: cướp có vũ trang, hiếp dâm, xâm nhập gia cư. Hình ảnh những “tên tội phạm di dân” được dựng như lý do đạo đức cho một chiến dịch quy mô quốc gia.
Nhưng các tổ chức bảo vệ dân quyền, luật sư di trú và ngay cả một số dân cử địa phương lại kể câu chuyện khác. Họ chỉ ra rằng trong các chiến dịch trước, chỉ một tỷ lệ nhỏ người bị bắt thực sự dính án bạo lực; đa số là người đi làm công, người xin tị nạn, người phạm lỗi giao thông hay lỗi giấy tờ. Ở New Orleans những ngày đầu, cũng xuất hiện nhiều trường hợp bị chặn hỏi chỉ vì… trông giống người nhập cư. Có người sinh ra ở Mỹ vẫn bị còng tay, chỉ được thả sau khi xuất trình giấy tờ.
Với người trong cuộc, ranh giới giữa “trấn áp tội phạm” và “càn quét di dân” ngày càng mờ. Họ thấy gia đình, nhà thờ, chợ búa, bãi đón lao động đều bị đưa vào vùng nguy hiểm. Thành phố, vốn tự hào là nơi giao thoa văn hóa, bỗng mang không khí của một vùng chiếm đóng.
Giữ bình tĩnh, hiểu quyền của mình
Trong cơn hoảng loạn ấy, điều quan trọng nhất đối với cộng đồng Việt là không hoảng loạn, không manh động, nhưng cũng không cúi đầu bỏ quyền. Các nhóm luật sư và tổ chức bảo vệ di dân tại New Orleans đã in tờ rơi “Know Your Rights” bằng tiếng Anh, Tây Ban Nha và tiếng Việt, nhắc lại những điều căn bản mà bất kỳ ai trên đất Mỹ cũng được hưởng.
– Nếu là công dân hoặc thường trú nhân, hãy luôn mang theo bản chính hoặc bản sao giấy tờ tùy thân hợp lệ (hộ chiếu Mỹ, thẻ xanh, bằng lái, thẻ đi làm). Điều đó giúp tránh bị giữ oan, nhưng không có nghĩa là bạn phải trả lời mọi câu hỏi ngoài tên và ngày sinh nếu cảm thấy không an toàn.
– Tại nhà riêng, theo hướng dẫn chung của các tổ chức dân quyền, bạn không bắt buộc phải mở cửa nếu nhân viên liên bang không có lệnh khám xét do tòa ký. Bạn có thể nói qua cửa: “Tôi không cho phép vào nhà nếu không có lệnh của tòa. Tôi muốn nói chuyện với luật sư.”
– Ở nơi công cộng, hãy giữ bình tĩnh, không bỏ chạy, không chống lại bằng vũ lực. Bạn có quyền hỏi: “Anh/chị giữ tôi vì lý do gì? Tôi có đang bị bắt không, hay tôi được tự do đi?” Nếu họ muốn bắt, hãy yêu cầu được gọi điện cho luật sư hoặc người thân, và không ký bất cứ giấy tờ nào mà bạn không hiểu.
– Quan trọng hơn hết: hãy kết nối với nhau. Nhà thờ, chùa chiền, hội đồng hương, hội sinh viên, các nhóm thiện nguyện… đều có thể là nơi chia sẻ thông tin, dịch tài liệu pháp lý, ghi lại các vụ bắt giữ bất thường. Càng nhiều người biết quyền của mình, khả năng lạm quyền càng khó.
Năm mươi năm sau chiến tranh, đừng để nỗi sợ lặp lại
Nhiều người Việt ở New Orleans là con cháu của những “thuyền nhân” chạy trốn trại cải tạo, vượt biển, sống trong trại tị nạn trước khi được Mỹ nhận. Họ lớn lên với ký ức cha mẹ giật mình khi nghe tiếng gõ cửa đêm khuya, tiếng giày lính đi trên nền xi măng. Bây giờ, ngay trên đất Mỹ – nơi họ đã chọn làm quê hương thứ hai – ký ức ấy lại trở về theo một cách khác.
Chiến dịch “Catahoula Crunch” có thể rồi cũng sẽ qua, như những đợt bố ráp di dân khác trong lịch sử nước Mỹ. Nhưng vết sẹo của nỗi sợ, của những gia đình bị chia cắt, của những đứa trẻ đợi cha mẹ ở cổng trường mà không thấy… sẽ còn ở lại rất lâu. Đó không chỉ là câu chuyện của người Latino hay người Việt ở New Orleans, mà là bài kiểm tra lương tâm cho cả nước Mỹ: một đất nước từng mở rộng vòng tay với người tị nạn, nay sẽ đối xử với họ như thế nào khi chính mình gây ra những cơn bão chính trị và chiến tranh đã đẩy họ ra biển?
Trong thời khắc ấy, điều cộng đồng có thể làm cho nhau là không im lặng. Chia sẻ thông tin, nâng đỡ những gia đình bị ảnh hưởng, nhắc với nhau rằng chúng ta có quyền, có tiếng nói, và đã góp phần xây nên thành phố này suốt nửa thế kỷ qua. New Orleans không chỉ là nơi chúng ta tạm trú – với rất nhiều gia đình Việt, đó đã là quê hương. Và không ai nên bị đối xử như kẻ xa lạ ngay trên chính quê hương của mình.
