USA Facebook và cáo buộc tiếp tay cho chính quyền Việt Nam truy bắt người dùng chỉ trích chế độ

[Gibbs]

Trong nhiều năm qua, mạng xã hội Facebook được xem là nơi ở Việt Nam mà nhiều người dân có thể bày tỏ ý kiến cá nhân về các vấn đề chính trị, xã hội, và đặc biệt là chỉ trích chính quyền Hà Nội. Tuy nhiên, thực tế đã cho thấy một nghịch lý: những người công khai “nói xấu” chế độ trên Facebook lại bị bắt giữ với độ chính xác gần như tuyệt đối, dấy lên nghi vấn về việc Facebook hợp tác cung cấp thông tin người dùng cho phía nhà cầm quyền.

Sự “đổi chác” để tồn tại tại Việt Nam
Facebook là mạng xã hội lớn nhất ở Việt Nam, với hàng chục triệu tài khoản hoạt động thường xuyên. Theo nhiều nguồn tin, để duy trì hoạt động tại thị trường này, Facebook đã phải chấp nhận yêu cầu từ phía chính quyền, bao gồm:

Cung cấp dữ liệu cá nhân như địa chỉ IP, thông tin định vị, địa chỉ email và số điện thoại liên kết với tài khoản.

Hỗ trợ xác định vị trí thực tế của người dùng thông qua dữ liệu kết nối, giúp cơ quan công an nhanh chóng tiếp cận và bắt giữ.

Gỡ bỏ hoặc khóa tài khoản những người đăng tải nội dung bị cho là “chống phá nhà nước”, đồng thời gửi cảnh báo đe dọa xóa tài khoản nếu tái phạm.

Đổi lại, Facebook được phép tiếp tục hoạt động ở Việt Nam — một thị trường mang lại nguồn lợi nhuận khổng lồ từ quảng cáo.

Những bản án và mức phạt nặng nề
Theo quy định hiện hành của Việt Nam, những người bị cho là “xúc phạm lãnh tụ”, “xuyên tạc lịch sử” hoặc “tuyên truyền sai trái” trên mạng xã hội có thể đối mặt với:

Phạt hành chính từ 25 triệu đồng đến 100 triệu đồng, tùy vào mức độ và nội dung.

Truy cứu trách nhiệm hình sự với mức án từ 6 tháng đến 3 năm tù nếu bị cho là “lợi dụng quyền tự do dân chủ” để xâm phạm lợi ích nhà nước.

Trong trường hợp bị coi là gây “ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội”, mức án có thể lên tới 7 năm tù.

Một số trường hợp còn bị cáo buộc bị bức cung, nhục hình trong trại tạm giam, thậm chí tử vong dưới các tình huống mờ ám.

Vi phạm tự do ngôn luận và chuẩn mực quốc tế
Hành vi cung cấp dữ liệu người dùng cho một chính quyền có lịch sử đàn áp tự do ngôn luận đặt ra câu hỏi nghiêm trọng về trách nhiệm xã hội của Facebook. Theo các công ước quốc tế về quyền con người, quyền tự do biểu đạt, quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân là những giá trị cốt lõi. Việc một công ty công nghệ toàn cầu “bắt tay” với chính quyền để trừng phạt người bày tỏ ý kiến trái chiều có thể bị xem là:

Vi phạm nguyên tắc bảo mật thông tin cá nhân.

Tiếp tay cho đàn áp chính trị.

Đi ngược lại cam kết nhân quyền mà Facebook từng công bố.


“Khủng bố mạng” trá hình?
Nhiều nhà hoạt động gọi đây là một hình thức “khủng bố mạng” — khi chính mạng xã hội, vốn được kỳ vọng là công cụ tự do, lại trở thành cánh tay nối dài của bộ máy đàn áp. Người dùng bị giám sát, đe dọa khóa tài khoản, mất phương tiện truyền đạt tiếng nói, và trong nhiều trường hợp bị đưa ra tòa với các bản án nặng nề.

Việc Facebook bị cáo buộc hợp tác với chính quyền Việt Nam để truy bắt người dùng chỉ trích chế độ là một vết đen lớn trong lịch sử hoạt động của tập đoàn này. Đây không chỉ là câu chuyện về quyền riêng tư bị xâm phạm, mà còn là lời cảnh báo rằng tự do ngôn luận trên mạng xã hội không hề được đảm bảo nếu công ty vận hành nền tảng sẵn sàng hy sinh nguyên tắc để đổi lấy lợi ích kinh tế.

1) Khung pháp lý siết chặt và cách nó nhắm thẳng vào người dùng mạng xã hội
Bộ luật Hình sự: Điều 117 (“tuyên truyền chống Nhà nước”) và Điều 331 (“lợi dụng các quyền tự do dân chủ”) là hai điều khoản được dùng thường xuyên để xử lý người đăng bài trên Facebook/YouTube. Báo cáo của Human Rights Watch (4/2025) ghi nhận ít nhất 124 người bị kết án tù nặng dưới Điều 331 trong giai đoạn 2018–2/2025—tăng đột biến so với giai đoạn trước.

Luật An ninh mạng 2018 và Nghị định 53/2022 (hiệu lực 1/10/2022) ràng buộc các nền tảng nước ngoài: lưu trữ dữ liệu tại VN, lập hiện diện pháp lý, cung cấp dữ liệu theo yêu cầu hợp pháp, gỡ nội dung “trái luật” theo thời hạn ngắn.

Diễn biến mới 2025 – “Nghị định 147” về mạng xã hội (theo Project88/AP): siết xác thực tài khoản, buộc nền tảng gỡ trong 24 giờ, mở rộng nghĩa vụ lưu trữ và cung cấp dữ liệu; bị đánh giá là bóp nghẹt tự do biểu đạt.

2) Bằng chứng Facebook/Big Tech nhượng bộ yêu cầu kiểm duyệt của nhà chức trách
Reuters (4/2020): Facebook đồng ý tăng hạn chế nội dung “chống Nhà nước” cho người dùng tại VN sau khi bị làm chậm lưu lượng trong nhiều tuần. Đây là ca mặc cả nổi bật: hoặc chấp nhận kiểm duyệt theo luật địa phương, hoặc bị bóp nghẽn dịch vụ.

Reuters (11/2020): VN đe doạ đóng cửa nếu Facebook không tăng mức kiểm duyệt nội dung chính trị—Facebook đã tuân thủ một phần từ tháng 4/2020.

Amnesty International (2020): báo cáo “Let Us Breathe!” kết luận Facebook và Google ngày càng đóng vai trò “đồng phạm” trong cơ chế đàn áp trực tuyến ở VN qua việc chặn địa phương (geo-block) và gỡ nội dung theo yêu cầu.

Freedom House (2024): chính quyền gây sức ép mạnh buộc nền tảng gỡ nội dung và cung cấp dữ liệu người dùng, người hoạt động và dân thường bị trừng phạt vì hoạt động online.

3) Danh sách các trường hợp điển hình bị bắt/xử vì bài đăng trên Facebook
(Chọn các ca được báo cáo rõ ràng bởi hãng tin/NGO quốc tế; đa số bị truy theo 117/331)

Trương Huy San (Huy Đức) – nhà báo, sử gia

Bị bắt: 6/2024, theo Điều 331 liên quan bài đăng Facebook phê phán lãnh đạo.

Trần Đình Triển – luật sư

Bị bắt: 6/2024 theo Điều 331 do các bài viết trên Facebook; đưa ra xét xử 1/2025, đối mặt đến 7 năm tù.

Nguyễn Chí Tuyến (Anh Chí) – nhà hoạt động

Kết án: 8/2024 5 năm tù, vì “hoạt động chống Nhà nước”; hoạt động chủ yếu gắn với mạng xã hội và bình luận thời sự.
Reuters

Phan Văn Bách – Facebooker

Bị tạm giam/chuẩn bị truy tố: 8/2024 theo Điều 117 vì “làm, tàng trữ, phát tán tài liệu chống Nhà nước” trên Facebook.
Radio Free Asia

Nguyễn Quốc Đức Vương – nhà hoạt động

Bị bắt: 9/2019 vì các bài đăng Facebook ủng hộ tự do, bị cáo buộc tuyên truyền chống Nhà nước.

Một nhóm các blogger/nhà hoạt động bị kết án 2023 – ví dụ Bùi Tuấn Lâm (video “Salt Bae”), Nguyễn Lan Thắng, Trần Văn Bang, Trương Văn Dũng – được HRW liệt kê trong World Report 2024 vì các hoạt động trực tuyến/bài đăng trên Facebook/YouTube.

Đợt bắt mới 2024 – HRW ghi nhận làn sóng bắt/khởi tố đầu 2024, nhiều trường hợp liên quan phát ngôn trực tuyến; VN có ít nhất 163 tù nhân chính trị thời điểm 3/2024.

.....

Trong hơn một thập niên, Facebook là nơi nhiều người Việt tìm thấy bầu không khí cởi mở hơn báo chí chính thống: một status có thể lan đi, một đoạn bình luận có thể gợi tranh luận, và đôi khi, một video chế giễu cũng đủ thành biểu tượng. Nhưng chính ở nơi ấy, không ít người bước từ bàn phím đến vành móng ngựa, theo các tội danh về “tuyên truyền chống Nhà nước” (Điều 117) hay “lợi dụng quyền tự do dân chủ” (Điều 331). Sự đan xen giữa luật pháp trong nước, sức ép chính trị – kinh tế lên các nền tảng, cùng những kỹ thuật kiểm duyệt ngày càng tinh vi, đã biến Facebook từ “không gian tự do” thành một bức tường kính: bạn thấy mọi thứ, nhưng mọi thứ cũng thấy bạn.

Tháng 4/2020, Reuters tường thuật: lưu lượng Facebook tại Việt Nam bị làm chậm nhiều tuần; sau đó, công ty đồng ý “tăng đáng kể” mức hạn chế nội dung bị coi là “chống Nhà nước” cho người dùng trong nước. Đây là một cuộc mặc cả thô ráp: hoặc chấp nhận thực thi yêu cầu địa phương, hoặc để dịch vụ rơi vào tình trạng “không dùng được” vì bị bóp hạ tầng. Sự kiện này trở thành “mốc mở cửa” cho giai đoạn tuân thủ sâu hơn tại Việt Nam.

Đến tháng 11/2020, vẫn theo Reuters, phía Việt Nam đe dọa đóng cửa Facebook nếu công ty không tăng thêm mức kiểm duyệt nội dung chính trị; Facebook đã “tuân thủ một phần” từ tháng 4 nhưng bị yêu cầu siết chặt hơn nữa. Đây là lần hiếm hoi một chính phủ công khai đặt điều kiện “đóng/mở” với một nền tảng toàn cầu lớn như vậy.

Song song, các tổ chức nhân quyền – như Amnesty International – công bố báo cáo “Let Us Breathe!” (11–12/2020), mô tả một cơ chế kiểm duyệt có hệ thống, trong đó Facebook/YouTube chặn theo địa lý (geo-block) và gỡ nội dung theo yêu cầu pháp lý trong nước, góp phần vào “đàn áp quy mô công nghiệp” nhắm vào người dùng mạng xã hội.

Luật An ninh mạng 2018 đặt nền, và Nghị định 53/2022 chi tiết hóa nghĩa vụ với doanh nghiệp nước ngoài: lưu trữ dữ liệu tại Việt Nam, thiết lập đại diện, cung cấp dữ liệu theo yêu cầu hợp lệ và gỡ nội dung trong khung thời gian ngắn. Văn bản tiếng Anh chính thức và các thư góp ý của hiệp hội doanh nghiệp quốc tế đều nêu rõ lo ngại về tác động tới hoạt động và quyền riêng tư.

Năm 2024–2025, theo nhiều bản tin và báo cáo NGO, một nghị định mới về mạng xã hội (“Decree 147”) tiếp tục siết: xác thực danh tính bắt buộc, lưu trữ dữ liệu trong nước, gỡ trong 24 giờ, và mở rộng khả năng tiếp cận dữ liệu cho cơ quan chức năng – làm dày thêm “bức tường thủ tục” quanh quyền biểu đạt. (Các tổ chức như The 88 Project, HRW, AP phản ánh đây là một bước thụt lùi mạnh về tự do internet.)

Freedom House – Freedom on the Net 2024 ghi nhận: chính quyền Việt Nam gây sức ép mạnh buộc nền tảng “gỡ nội dung và cung cấp dữ liệu người dùng”; nhiều nhà hoạt động lẫn người bình thường bị trừng phạt vì hoạt động online. Đây là đánh giá tổng hợp hàng năm dựa trên chuỗi sự kiện và trường hợp cụ thể.

Meta có Trung tâm Minh bạch (Transparency Center) với các báo cáo định kỳ: yêu cầu dữ liệu người dùng từ phía chính phủ, hạn chế nội dung theo luật địa phương, gián đoạn internet, v.v. Các báo cáo này thường không nêu chi tiết từng case, nhưng cung cấp số lượng yêu cầu và tỷ lệ đáp ứng theo giai đoạn. Đây là nguồn công khai hiếm hoi để nhìn thấy “đường ống” dữ liệu ở cấp toàn cầu, dù với Việt Nam, các số liệu chi tiết theo nửa năm đôi khi rất ít và thay đổi theo kỳ.

1) Trương Huy San (Huy Đức): từ nhà báo kỳ cựu đến bị cáo 331
Bắt giữ: đầu tháng 6/2024, bị cáo buộc theo Điều 331 vì các bài đăng trên Facebook; Human Rights Watch kêu gọi trả tự do.
hrw.org

Xét xử & tuyên án: 27/2/2025, Huy Đức bị xử 30 tháng tù vì 13 bài viết trên Facebook bị cho là “gây tác động tiêu cực đến trật tự an toàn xã hội”, theo tường thuật của Reuters (dẫn nguồn TTXVN). Đây là một phiên xử gây chú ý vì đối tượng là một cây bút có ảnh hưởng, với hồ sơ nghề nghiệp lâu năm.
Reuters

Ý nghĩa pháp lý – xã hội: Trường hợp Huy Đức cho thấy biên giới mong manh giữa bình luận chính trị và hành vi bị coi là xâm phạm lợi ích Nhà nước theo 331. Theo chuẩn mực quốc tế, 331 là điều khoản bị phê phán vì mơ hồ và dễ áp dụng rộng, dẫn tới hiệu ứng răn đe đối với thảo luận công. Việc quy kết trách nhiệm hình sự cho các status Facebook – một dạng phát ngôn chính trị – sẽ tạo tiền lệ để các cơ quan tiến hành tố tụng mở rộng phạm vi diễn giải trong tương lai, nhất là khi môi trường pháp lý đang siết chặt. (Freedom House, HRW nhiều lần nêu lo ngại này trong các báo cáo hàng năm.)

2) Trần Đình Triển: một luật sư thành… “bị cáo mạng xã hội”
Bắt: 6/2024, vì ba bài viết trên Facebook bị cho là chỉ trích hành vi của một chức danh tư pháp cấp cao; cáo buộc theo Điều 331.

Xét xử: 9/1/2025, AP và RFA ghi nhận phiên tòa diễn ra với mức án đối mặt lên tới 7 năm; báo chí độc lập mô tả ông là trường hợp “gây tiếng vang” bởi thân phận luật sư và chủ đề chỉ trích tập quán tư pháp. Vài bản tin quốc tế sau đó dẫn nguồn địa phương về một bản án 3 năm.

Khi một luật sư bị xử lý vì bài viết bình luận tư pháp, thông điệp răn đe lan tới chính giới luật: “tranh luận pháp lý công khai” trên mạng xã hội có thể bị đọc như “xâm phạm lợi ích Nhà nước”. Trong dài hạn, hiện tượng này khiến các diễn đàn pháp lý độc lập teo tóp, còn phần tranh luận chuyển sang các kênh kín – nơi xã hội không tiếp cận được, và cũng không kiểm chứng được.


3) Bùi Tuấn Lâm (“Green Onion Bae”): từ video trào phúng tới Điều 117
Bối cảnh: Năm 2021, Bùi Tuấn Lâm đăng video phong cách “Salt Bae”, sau khi một quan chức cấp cao bị bắt gặp dùng bít tết dát vàng ở London; anh khẳng định clip nhằm mục đích vui/PR quán phở bò. Công an mời làm việc.

Bắt & xử: 9/2022 bị bắt theo Điều 117; 5/2023 tòa tuyên 5 năm 6 tháng tù vì “tuyên truyền chống Nhà nước”, theo Reuters và ABC News (Úc).

Điều 117 trừng phạt “làm, tàng trữ, phát tán” tài liệu chống Nhà nước, một điều khoản thường áp lên những người sản xuất nội dung chính trị đối lập. Với những case như Lâm, ranh giới giữa châm biếm chính trị và “tuyên truyền” được dựng lên rất gần – gần đến mức chỉ một sự thay đổi trong ý chí diễn giải là đủ đưa người làm nội dung vào khung hình phạt nặng.

Việt Nam cho thấy một mô hình hiệu quả khi muốn “điều chỉnh” một nền tảng toàn cầu:

Dựng khung pháp lý (Luật/Decree) buộc doanh nghiệp có đại diện, lưu trữ dữ liệu, gỡ nội dung nhanh và cung cấp dữ liệu theo thủ tục.

Dùng “gậy kỹ thuật/kinh tế”: bóp băng thông, đe dọa đóng cửa, siết quảng cáo – thương mại. Tín hiệu 2020 là lời cảnh báo: không hợp tác = không hoạt động.


“Hộp đen” dữ liệu và lằn ranh pháp quyền
Meta công bố báo cáo minh bạch về yêu cầu dữ liệu, nhưng các chi tiết vụ việc cụ thể không công khai. Điều này tạo một “hộp đen”: người dùng không biết khi nào dữ liệu của họ được yêu cầu, vì lý do nào, và đến mức nào (IP, đăng nhập, metadata, nội dung lưu trữ). Freedom House mô tả tổng quát: áp lực cung cấp dữ liệu là có thật và gia tăng; nhưng với từng vụ án, công chúng hiếm khi thấy tài liệu tố tụng chỉ ra tuyến dữ liệu từ nền tảng đến cơ quan điều tra. Khoảng mờ này khiến tranh luận công khai dễ trượt sang suy đoán – và rốt cuộc càng gia cố tâm lý sợ hãi.

Bức tranh quyền lực số ở Việt Nam không chỉ là chuyện một công ty tư nhân “nhượng bộ” hay “không nhượng bộ”. Đó là tổng hòa giữa luật quốc gia mạnh tay, công cụ kỹ thuật khéo dùng, và lợi ích kinh tế khổng lồ. Từ 2020, các mốc Reuters ghi nhận cho thấy đường biên thực thi luật địa phương đã dịch chuyển rõ rệt trong cách Facebook vận hành ở Việt Nam; Freedom House, HRW, Amnesty củng cố bức tranh ấy bằng dữ liệu và trường hợp cụ thể.

Trong bối cảnh đó, Huy Đức, Trần Đình Triển, Bùi Tuấn Lâm – ba cái tên với ba vai trò xã hội khác nhau – cho thấy độ rủi ro của phát ngôn số không còn là chuyện “ai to tiếng hơn ai”, mà là ai đứng gần lằn ranh pháp lý hơn ai. Khi lằn ranh ấy mờ, hiệu ứng lạnh trùm lên cộng đồng mạng – nơi ít tranh luận, nhiều im lặng, và sự thật khó lớn lên.

Tự do ngôn luận không tự nảy mầm trong những khu vườn đã rào kín. Nhưng cũng không thể nảy mầm nếu người làm vườn không biết hạt giống của mình đang bị theo dõi thế nào. Trong lúc chờ những thay đổi lớn – về luật, về chuẩn minh bạch, về chuẩn nhân quyền trong công nghệ – sự tỉnh táo thông tin là lớp áo giáp cuối cùng mà người dùng có thể chủ động mặc mỗi ngày.