Ở hải ngoại, chỉ cần một tít báo kiểu “Mỹ chuẩn bị xóa song tịch, Việt kiều phải chọn 1 trong 2 quốc tịch” là đủ làm cả cộng đồng xôn xao. Nhiều người nhắn nhau hỏi gấp: có phải phải bỏ hộ chiếu Việt Nam hay Mỹ trong ṿng 1 năm không, con cái sinh ở Mỹ phải làm sao? Thực ra, phía sau những ḍng chữ giật gân đó chỉ là một bản dự luật vừa mới được một Thượng nghị sĩ Cộng ḥa nộp lên, con đường để nó trở thành “luật thật” c̣n rất xa – và khả năng thành công bị nhiều chuyên gia đánh giá là… cực thấp.
Dự luật “một quốc tịch” thực chất nói ǵ?
Tên chính thức của nó là Exclusive Citizenship Act of 2025, kư hiệu S.3283 tại Thượng viện Mỹ, do Thượng nghị sĩ Bernie Moreno (bang Ohio, đồng minh thân Trump) đứng tên. Ư tưởng cốt lơi: công dân Mỹ chỉ được giữ một quốc tịch duy nhất, phải “trung thành độc nhất” với Hoa Kỳ. Theo bản thảo hiện tại, những ai đang có hai quốc tịch sẽ có khoảng một năm kể từ khi luật (nếu) có hiệu lực để lựa chọn: hoặc giữ quốc tịch Mỹ và phải chính thức từ bỏ quốc tịch c̣n lại, hoặc ngược lại. Ai không làm ǵ trong thời hạn đó sẽ bị coi như “tự nguyện từ bỏ quốc tịch Mỹ”. Trong tương lai, bất kỳ công dân Mỹ nào đi nhập tịch nước khác sẽ tự động mất quốc tịch Mỹ. Dự luật c̣n yêu cầu lập một cơ sở dữ liệu liên bang về người có nhiều quốc tịch. Nghe qua th́ rất “dứt khoát”: muốn là người Mỹ th́ “tất tay”, không được đứng hai chân. Nhưng tất cả mới dừng lại trên giấy – và vẫn chỉ là đề xuất của một cá nhân nghị sĩ, chưa phải lập trường chung của Quốc hội.
Luật chưa đổi một chữ: v́ sao đây vẫn chỉ là sóng gió đầu tiên?
Về quy tŕnh, S.3283 hiện mới chỉ được đọc hai lần và chuyển sang Ủy ban Tư pháp Thượng viện. Tức là nó c̣n chưa được Ủy ban này thẩm tra, chưa được đưa ra bỏ phiếu ở toàn thể Thượng viện, càng chưa có phiên bản tương ứng bên Hạ viện. Mỗi nhiệm kỳ, Quốc hội Mỹ có cả ngh́n dự luật được nộp, nhưng phần lớn “chết yểu” ngay từ ṿng Ủy ban. V́ vậy, luật hiện hành của Mỹ về song tịch không thay đổi chút nào: Hoa Kỳ vẫn cho phép công dân mang hai, thậm chí nhiều quốc tịch; không có chuyện tự động mất quốc tịch chỉ v́ bạn đang cầm thêm một hộ chiếu khác. Những lời đồn “có một năm để chọn, không chọn là bị tước quốc tịch” hiện nay, nói chính xác, chỉ là… mô tả điều khoản trong bản dự thảo – chứ hoàn toàn chưa phải nghĩa vụ pháp lư.
Rào cản hiến pháp: ṭa tối cao từng nói ǵ về chuyện tước quốc tịch?
Ngay cả khi dự luật vượt qua được ṿng Ủy ban và lết tới được sàn Thượng viện, nó sẽ lập tức đụng vào bức tường lớn hơn nhiều: Hiến pháp Mỹ. Từ vụ án Afroyim v. Rusk (1967) và Vance v. Terrazas sau đó, Tối cao Pháp viện đă khẳng định: Quốc hội không thể tự tiện tước quốc tịch của một người nếu không có ư chí tự nguyện từ bỏ rất rơ ràng từ chính người đó. Quốc tịch, nhất là quốc tịch theo Tu chính án 14 (sinh ra trên đất Mỹ), được xem là một quyền căn bản mà chính quyền không được lấy đi chỉ v́ “muốn làm chính sách”. Dùng một mốc thời gian 1 năm, ép hàng triệu người đi nộp giấy từ bỏ quốc tịch khác, rồi tuyên bố ai im lặng th́ được coi như “tự nguyện từ bỏ quốc tịch Mỹ”, rơ ràng sẽ bị giới luật hiến pháp soi rất kỹ. Nhiều tổ chức đă cảnh báo: nếu S.3283 bằng cách nào đó được thông qua, nó sẽ bị kéo ra ṭa liên bang ngay lập tức, và rất khó đứng vững trước các án lệ hiện hành.
Rào cản chính trị: đụng chạm tới hàng triệu cử tri, kể cả người nhà Trump
Về chính trị, đây cũng không phải một ư tưởng “dễ nuốt”. Hàng triệu công dân Mỹ hiện mang song tịch do sinh ra trong gia đ́nh di dân, kết hôn, làm việc lâu năm ở nước ngoài… Họ không chỉ là người gốc Mỹ Latin hay châu Á, mà c̣n là cộng đồng gốc Âu rất đông – Ư, Ireland, Đức, Do Thái… Nhiều người là quân nhân, nhà ngoại giao, doanh nhân, kiều dân đang đại diện lợi ích Hoa Kỳ trên khắp thế giới. Đụng vào nhóm này là đụng vào một khối cử tri cực lớn. Trớ trêu hơn, truyền thông Mỹ đă chỉ ra: nếu luật “một quốc tịch” này có hiệu lực đúng như dự thảo, vợ và con trai cựu Tổng thống Trump – bà Melania và Barron – cũng bị buộc phải chọn giữa Mỹ và Slovenia, v́ họ cũng là công dân song tịch. Đó là một ví dụ sống động cho thấy dự luật này không chỉ đe dọa “bọn di dân nào đó”, mà chĩa thẳng vào cả tầng lớp tinh hoa chính trị. Không ngạc nhiên khi Democrats Abroad, các tổ chức Latino, nhiều luật sư di trú và hội kiều dân đă ra tuyên bố gọi dự luật là “vi hiến, nguy hiểm và xúc phạm” tới hàng triệu người Mỹ có cuộc sống trải dài qua nhiều biên giới.
V́ sao báo chí, mạng xă hội Việt làm bà con hoang mang?
Thực tế thông tin về S.3283 khá rơ ràng trong tài liệu của Quốc hội Mỹ, nhưng khi chạy qua bộ lọc mạng xă hội và một số trang tin tiếng Việt, nó biến thành những tít rất dễ gây hiểu lầm: “Mỹ ra luật xóa song tịch”, “Việt kiều có một năm để chọn quốc tịch”, “Mỹ chỉ cho 1 hộ chiếu”... Phần nội dung bên dưới thường có nhắc chữ “dự luật”, “nếu được thông qua”, nhưng độc giả vốn bận rộn, chỉ đọc lướt tiêu đề, nghe thêm vài clip TikTok hay YouTube “giải thích” là đủ để… mất ngủ. Sự thật hiện nay đơn giản hơn nhiều: chưa có ǵ thay đổi, chưa ai bị buộc phải chọn, chưa có ai bị tước quốc tịch chỉ v́ mang hai hộ chiếu. Tất cả mới ở mức một đề xuất chính trị gây tiếng vang, phục vụ tranh luận của một phe trong nội bộ Mỹ, chứ chưa phải một quyết định áp đặt lên đời sống kiều dân.
Nếu bạn là công dân Mỹ mang thêm quốc tịch Việt Nam (hay bất kỳ nước nào khác), điều quan trọng nhất lúc này là giữ b́nh tĩnh. Không nên vội chạy đi từ bỏ quốc tịch, bán tài sản hay thay đổi kế hoạch cuộc đời chỉ v́ vài ḍng tít trên Facebook. Điều nên làm hơn là: theo dơi thông tin từ những kênh như VietBF, thông báo của Bộ Ngoại giao Mỹ hiểu rơ rằng con đường để một dự luật thành luật ở Mỹ rất dài, đầy chông gai pháp lư. Dự luật “một quốc tịch Mỹ” có thể tiếp tục được nhắc tới trong các cuộc tranh luận tranh cử, có thể được dùng làm vũ khí chính trị để lấy ḷng một bộ phận cử tri chống di dân. Nhưng giữa tiếng ồn đó, cộng đồng song tịch vẫn c̣n trong tay một lá chắn mạnh: Hiến pháp, án lệ và chính… sức nặng của chính ḿnh. Ở thời điểm này, nó giống một cơn sóng lớn trên mặt báo hơn là một cơn sóng thần thực sự ập tới cuộc sống mỗi người. Điều khôn ngoan nhất là theo dơi kỹ, hiểu đúng, nhưng không hoảng loạn.
