Từ “thống trị AI toàn cầu” đến ý định xóa luật các bang
Nhà Trắng dưới thời Donald Trump đang chuẩn bị một bước đi mới với trí tuệ nhân tạo: ban hành sắc lệnh hành pháp cấm các bang tự đặt luật quản lý AI. Dự thảo sắc lệnh mà báo chí tiếp cận được yêu cầu Bộ Tư pháp lập hẳn một “Tổ công tác kiện tụng AI”, chuyên đi thách thức – và tìm cách vô hiệu hóa – mọi đạo luật AI ở cấp bang để thay bằng khung chính sách liên bang lỏng lẻo hơn nhiều.
Trong bản dự thảo, Trump viết rõ mục tiêu: nước Mỹ phải “duy trì và củng cố vị thế thống trị toàn cầu về AI” thông qua một chính sách quốc gia “tối thiểu gánh nặng”. Nói thẳng ra, đó là thông điệp trấn an các tập đoàn công nghệ rằng Washington sẽ không trói tay họ bằng những hàng rào pháp lý khó chịu.
Vì sao các bang phải nhảy vào trước?
Suốt thời gian qua, khi Quốc hội còn mải tranh cãi, nhiều bang đã tự xoay xở để đối phó với làn sóng AI đang tràn vào mọi ngóc ngách đời sống: từ tin nhắn, hẹn hò, tuyển dụng đến chẩn đoán y khoa và cảnh sát. Có bang cấm deepfake dùng để tung tin giả, bôi nhọ ứng viên tranh cử; có bang siết thuật toán tuyển dụng để tránh phân biệt đối xử; có nơi yêu cầu minh bạch hơn với dữ liệu người dùng.
Chính những mảnh ghép luật pháp đó đang là “vòng phao” duy nhất cho người tiêu dùng trước một công nghệ còn đầy vùng xám. Nếu sắc lệnh của Trump được ký, mọi nỗ lực này có nguy cơ bị thổi bay chỉ bằng vài dòng chữ “luật liên bang được ưu tiên”.
Lập luận quen thuộc: “vá chằng vá đụp luật sẽ giết chết đổi mới”
Dự thảo sắc lệnh sử dụng đúng luận điểm mà nhiều ông lớn Thung lũng Silicon đã lặp lại suốt thời gian qua: nếu mỗi bang một kiểu luật, doanh nghiệp sẽ không thể phát triển sản phẩm, nước Mỹ sẽ thua trong cuộc đua AI toàn cầu. Lập luận ấy từng được CEO OpenAI Sam Altman và một số lãnh đạo công nghệ khác công khai nhắc đến.
Nhưng mặt còn lại là gì? Một khi luật liên bang quá “dễ thương”, chỉ nhấn mạnh vài nguyên tắc chung chung về đạo đức, doanh nghiệp hoàn toàn có thể phớt lờ rủi ro và đẩy mọi chi phí xã hội cho người dùng gánh chịu. Deepfake bôi nhọ, lừa đảo bằng giọng nói nhân tạo, thuật toán gợi ý dẫn thanh thiếu niên tới nội dung độc hại – tất cả đều là hậu quả rất thực, không thể xoa dịu bằng khẩu hiệu “đổi mới”.
Khi Quốc hội, các bang và cả phe Cộng hòa cũng nổi giận
Thực ra, Trump từng thử “cài” điều khoản cấm các bang quản lý AI vào một dự luật chính sách nội địa lớn, nhưng Thượng viện đã gần như nhất trí gỡ bỏ. Không bỏ cuộc, ông tiếp tục kêu gọi bổ sung điều khoản tương tự vào Luật Ủy quyền Quốc phòng – đạo luật vốn để bàn chuyện tàu ngầm và tên lửa, nay bỗng thành chỗ gửi gắm tham vọng dỡ bỏ rào chắn pháp lý cho AI.
Sự sốt sắng đó lại vấp phải phản ứng dữ dội, không chỉ từ phe Dân chủ. Thống đốc Florida Ron DeSantis – một gương mặt bảo thủ cứng rắn – gọi đây là hành vi “liên bang lạm quyền”, là “món quà trợ cấp cho Big Tech” và sẽ khiến các bang mất khả năng bảo vệ người dân trước kiểm duyệt chính trị, các ứng dụng săn mồi nhắm vào trẻ em, vi phạm bản quyền, hay chuyện trung tâm dữ liệu ngốn sạch điện nước địa phương. Thượng nghị sĩ Dân chủ Ed Markey thì cáo buộc Trump “đứng cùng phe với đám tỷ phú công nghệ”, cố lén lút nhét lệnh “đình chỉ luật AI của các bang trong 10 năm” vào dự luật quốc phòng.
Bữa tiệc ở Nhà Trắng và “tấm vé miễn trách nhiệm” cho Big Tech
Không khó để đọc ra ai là những người được hưởng lợi nếu sắc lệnh được ký. Ngay trong tuần nổ ra tranh cãi, Trump đã chiêu đãi giới đại gia công nghệ tại Nhà Trắng: Elon Musk, CEO Nvidia Jensen Huang, Chủ tịch OpenAI Greg Brockman, cùng cố vấn AI & Crypto của Nhà Trắng David Sacks.
Bên ngoài cánh cửa bữa tiệc ấy, hàng trăm tổ chức – từ công đoàn nhân viên công nghệ, các nhóm bảo vệ người tiêu dùng, cho tới những trường đại học – đã đồng loạt gửi thư cho Quốc hội phản đối ý tưởng bịt miệng các bang. Họ cảnh báo: AI đã liên quan đến các vụ lừa đảo tinh vi, những ca tự tử của thanh thiếu niên gắn với hệ thống trực tuyến độc hại, và cả những “cơn suy sụp thần kinh do AI gây ra” mà giới tâm lý đang gióng chuông báo động.
Làn sóng rủi ro phình to, ai sẽ chịu trách nhiệm?
Trong khi đó, chính các công ty AI như OpenAI hay Meta lại đang vội vã dựng tường lửa để chặn trẻ vị thành niên tiếp cận nội dung người lớn qua chatbot, hay đua nhau tung ra bản “AI an toàn hơn” sau loạt bê bối. Lời thừa nhận ấy nói lên một điều: họ biết rõ công nghệ của mình có thể gây hại, chỉ là chưa muốn bị luật pháp bó buộc quá chặt.
Alejandra Montoya-Boyer, đại diện Trung tâm Quyền Dân sự & Công nghệ thuộc The Leadership Conference, nhận xét sắc lệnh này “không hề nhằm bảo vệ thương mại liên bang hay năng lực cạnh tranh của Mỹ”, mà chủ yếu là “tấm vé thông hành cho các tỷ phú công nghệ và tập đoàn, thay vì bảo vệ những người mà chính quyền đáng lẽ phải phục vụ”. J.B. Branch, một nhà vận động thuộc tổ chức bảo vệ người tiêu dùng Public Citizen, thì nhắc lại thực tế u ám: lừa đảo bằng AI đang bùng nổ, trẻ em đã mất mạng vì các hệ thống trực tuyến độc hại, và nếu cấm các bang hành động, Washington đang “giúp Thung lũng Silicon trốn tránh trách nhiệm”.
Liên bang – tiểu bang và câu hỏi lớn về tương lai AI
Hiến pháp Mỹ thiết kế một hệ thống liên bang nơi các bang có quyền thử nghiệm chính sách, đôi khi đi trước Washington trong việc bảo vệ người dân. Từ an toàn lao động, môi trường cho tới quyền công dân, nhiều cải cách lớn đều nảy mầm từ cấp bang rồi mới lan lên cấp liên bang.
Làn sóng AI hiện tại, với tốc độ phát triển chóng mặt, đáng lẽ cần cả hai tầng nấc ấy phối hợp: liên bang đưa ra khung nguyên tắc, các bang linh hoạt bịt những lỗ hổng cụ thể. Nếu sắc lệnh của Trump biến AI thành “vùng trời riêng” của chính quyền trung ương, nơi ưu tiên số một là “thống trị toàn cầu” và làm hài lòng các ông trùm công nghệ, thì ai sẽ đứng ra che chắn cho người dùng bình thường khi bị deepfake bôi nhọ, dữ liệu bị khai thác, hay con cái họ bị kéo vào những lỗ đen tâm lý do thuật toán tạo ra?
Câu trả lời hiện nay vẫn là: không ai cả – nếu tiếng nói của các bang tiếp tục bị dập tắt nhân danh “đổi mới” và “cạnh tranh”. Và đó mới chính là rủi ro lớn nhất của trí tuệ nhân tạo, không phải trên giấy, mà trong đời sống hàng ngày của từng công dân.
