Theo như động thái mới nhất, Trung Quốc đã bổ sung 5 nguyên tố đất hiếm, gồm holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium, cùng các loại nam châm và vật liệu liên quan vào danh mục kiểm soát hiện có. Doanh nghiệp phải có giấy phép xuất khẩu trước khi đưa đất hiếm ra khỏi biên giới nước này, khiến cuộc chiến thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc mới đây lại đang có một điểm nghẽn lớn mang tên khoáng sản đất hiếm.
Mẫu khoáng sản đất hiếm được trưng bày tại Viện Địa chất và Địa Vật lý, Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc. Ảnh: CNN
Ngày 9/10, Trung Quốc đã quyết định tăng cường các hạn chế đối với việc xuất khẩu khoáng sản đất hiếm. Trang tin CNN đánh giá điều này dẫn đến việc Tổng thống Mỹ Donald Trump đe dọa trả đũa kinh tế nhằm vào Trung Quốc, khiến căng thẳng tăng cao.
Thực tế thì cuộc giằng co giữa hai bên về đất hiếm đã có từ trước chính quyền Trump hiện tại. Trong nhiều năm, Trung Quốc đã tạo được thế kiểm soát gần như tuyệt đối với đất hiếm.
Các hạn chế của Trung Quốc với đất hiếm được truyền thông phương Tây xem là phản ứng đáp trả chính sách “thuế quan có đi có lại” mà ông Trump áp lên hàng hóa Trung Quốc vào tháng Tư năm nay.
Sau khi hai bên đạt thỏa thuận đình chiến thương mại ở Geneva, các quan chức Mỹ đã kỳ vọng Trung Quốc sẽ nới lỏng hạn chế xuất khẩu những khoáng sản này. Tuy nhiên, diễn biến mới cho thấy họ đã kỳ vọng sai.
Vậy đất hiếm là gì và vì sao nó lại nằm ở trung tâm của những diễn biến mới trong quan hệ Mỹ - Trung?
Đất hiếm là gì, và chúng có thực sự “hiếm” không?
Đất hiếm bao gồm 17 nguyên tố kim loại trong bảng tuần hoàn, gồm scandium, yttrium và các nguyên tố thuộc nhóm lantan (nhóm này gồm 15 nguyên tố hóa học có số hiệu nguyên tử từ 57 đến 71, bắt đầu từ lanthanum (La) và kết thúc ở lutetium (Lu)).
Tên gọi “đất hiếm” có phần gây hiểu lầm, vì thực tế các vật liệu này có mặt tại nhiều nơi trên khắp vỏ Trái Đất. Chúng có trữ lượng dồi dào hơn vàng, nhưng khó khai thác, tinh luyện. Hoạt động khai thác, tinh luyện chúng cũng rất đắt đỏ và gây hại cho môi trường.
Đất hiếm được dùng để làm gì?
Đất hiếm hiện diện trong nhiều công nghệ và sản phẩm có liên quan tới cuộc sống thường nhật của chúng ta, từ điện thoại thông minh đến turbine phong điện, đèn LED hay TV LCD. Chúng cực kỳ quan trọng trong hoạt động sản xuất pin xe điện, máy chụp cắt lớp MRI và điều trị ung thư.
Đất hiếm cũng đóng vai trò thiết yếu đối với quân đội Mỹ. Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), đất hiếm được sử dụng trong việc sản xuất tiêm kích thế hệ thứ 5 F-35, tàu ngầm, thiết bị laser, vệ tinh, tên lửa hành trình Tomahawk và nhiều vũ khí, khí tài quân sự khác.
Đất hiếm đến từ đâu?
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), 61% sản lượng đất hiếm mà nhân loại khai thác được đến từ Trung Quốc. Đất nước này cũng kiểm soát 92% sản lượng đất hiếm qua tinh chế.
Phân theo khối lượng nguyên tử, đất hiếm sẽ được chia ra hai loại nặng và nhẹ. Đất hiếm nặng khan hiếm hơn, và Mỹ hiện không có khả năng tinh chế loại đất hiếm này sau khi khai thác.
“Cho đến đầu năm nay, bất kỳ lượng đất hiếm nặng nào khai thác được ở California, chúng ta vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh chế,” Gracelin Baskaran, Giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản Chiến lược tại CSIS, chia sẻ với CNN.
Tuy nhiên, thông báo của chính quyền Trump về việc áp mức thuế rất cao lên Trung Quốc hồi tháng Tư năm nay đã làm đảo lộn quy trình tinh chế đất hiếm của Mỹ. Theo bà Gracelin, Trung Quốc đã thể hiện việc sẵn sàng biến sự phụ thuộc của Mỹ trong khâu tinh chế đất hiếm thành một vũ khí chống lại nước này. Bà cũng cho biết thêm rằng Mỹ hiện chỉ có một mỏ đất hiếm đang hoạt động ở California.
Vì sao đất hiếm quan trọng trong chiến tranh thương mại?
CNN đánh giá Trung Quốc đang sử dụng đất hiếm như đòn bẩy lớn trong cuộc chiến thương mại với Mỹ.
Trong động thái mới nhất, Trung Quốc đã bổ sung 5 nguyên tố đất hiếm, gồm holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium, cùng các loại nam châm và vật liệu liên quan vào danh mục kiểm soát hiện có. Doanh nghiệp phải có giấy phép xuất khẩu trước khi đưa đất hiếm ra khỏi biên giới nước này. Như vậy, tổng số loại đất hiếm bị hạn chế xuất khẩu đã tăng lên con số 12. Trung Quốc cũng sẽ yêu cầu giấy phép để xuất khẩu các công nghệ sản xuất đất hiếm ra khỏi nước này.
Đây không phải lần đầu trong năm nay các hạn chế đất hiếm của Trung Quốc khiến ông Trump tức giận. Hồi tháng Sáu, ông tuyên bố trên mạng xã hội Truth Social rằng Trung Quốc đã vi phạm thỏa thuận đình chiến thương mại khi Bắc Kinh vẫn duy trì kiểm soát xuất khẩu đối với 7 khoáng sản đất hiếm và các sản phẩm liên quan.
Các biện pháp kiểm soát xuất khẩu có thể tác động lớn, vì Mỹ phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc về đất hiếm. Theo một báo cáo của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), trong giai đoạn 2020–2023, 70% lượng nhập khẩu kim loại và hợp kim đất hiếm của Mỹ tới từ Trung Quốc.
CNN đánh giá các hạn chế mới của Trung Quốc về đất hiếm giống như một bước leo thang kịch tính trong cuộc chiến thương mại song phương. "Do những gì Trung Quốc tuyên bố về "mệnh lệnh" mang tính thù địch mà họ vừa triển khai, trong vai trò Tổng thống Mỹ, tôi buộc phải có biện pháp đáp trả họ về mặt tài chính," Trump viết trên Truth Social Friday trong ngày 10/10. “Cứ mối nguyên tố (đất hiếm) mà họ độc quyền, chúng ta sẽ đáp trả gấp đôi".
