Sau hơn một thế kỷ, dường như một thế hệ “quý tộc thừa kế” sẽ lại quay trở lại và thậm chí còn vững chắc hơn cả thời đại trong thế giới của văn hào Jane Austen.
Frédéric Arnault - bạn trai của Lisa (BlackPink) - là thành viên của một trong những gia tộc giàu có nhất thế giới. Ảnh: Vouge Thailand.
“Một người đàn ông độc thân với gia tài kếch xù, thu nhập bốn hoặc năm nghìn bảng một năm - thật là một món hời cho con gái chúng ta”. Câu mở đầu kinh điển trong cuốn tiểu thuyết Kiêu hãnh và Định kiến của Jane Austen đã tóm gọn một sự thật hiển nhiên vào thế kỷ XIX: Giàu có không nhất thiết đến từ lao động chăm chỉ, mà quan trọng là cưới đúng người.
Nhưng có vẻ như thế giới ngày nay đang quay lại với quy luật cũ đó. Trong nền kinh tế hiện đại, thừa kế tài sản đang dần trở thành một yếu tố chi phối xã hội.
Khi giàu có được truyền đời
Dữ liệu về thừa kế hiếm khi được công bố rộng rãi do khó theo dõi các khoản tiền khổng lồ được chuyển giao một lần. Tuy nhiên, theo The Economist, tổng tài sản được truyền lại mỗi năm - bao gồm tiền mặt, bất động sản, tác phẩm nghệ thuật - đang tăng mạnh.
Đầu thế kỷ XX, thừa kế chiếm hơn 20% GDP ở một số quốc gia, sau đó giảm dần trước khi phục hồi mạnh mẽ. Đến cuối thập niên 2010, con số này trung bình đạt 10% GDP và trong năm nay, giá trị tài sản thừa kế toàn cầu ước tính lên tới 6.000 tỷ USD.
Sự trỗi dậy của tầng lớp hưởng lợi từ tài sản với dòng tài sản thừa kế tính theo % tổng sản lượng quốc gia. Biểu đồ: The Economist.
Ở nhiều quốc gia, tài sản thừa kế ngày càng chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế. Theo UBS, năm 2023 có 53 tỷ phú giàu lên nhờ thừa kế, gần sát với 84 tỷ phú tự gây dựng sự nghiệp.
Tại Pháp, giá trị tài sản thừa kế hàng năm đã tăng gấp đôi kể từ thập niên 1960, trong khi ở Đức, con số này tăng gần gấp ba lần so với những năm 1970. Ở Anh, đối với những người sinh vào thập niên 1980, thừa kế quan trọng gấp đôi so với thế hệ trước.
Riêng tại Ý, tài sản thừa kế hiện chiếm hơn 15% GDP - đủ để khiến một "bà Bennet thời hiện đại" tìm mọi cách đưa con gái đến những bữa tiệc xa hoa ở Rome.
Ở Mỹ, cứ 100 USD tiền lương thì có 20 USD tài sản được truyền lại - một con số có thể còn bị đánh giá thấp khi các gia đình ngày càng sinh ít con, giúp mỗi người thừa kế hưởng phần nhiều hơn.
Thuế thừa kế ngày càng bị thu hẹp, giúp tài sản truyền đời tích lũy lớn hơn. Từ cuối thế kỷ XX, nhiều nước giàu như Australia, Canada, Ấn Độ, Na Uy và Nga đã xóa bỏ loại thuế này. Ở Mỹ, hơn 20 bang đã bãi bỏ thuế thừa kế từ năm 1976 đến 2000, và áp lực tiếp tục giảm thuế vẫn đang gia tăng.
Xu hướng này không chỉ xuất hiện trong số liệu mà còn tràn ngập trên màn ảnh và văn chương: Succession, Crazy Rich Asians, The Nest hay Capital đều phản ánh thế giới nơi giàu có không còn đến từ nỗ lực mà từ việc sinh ra đúng gia đình.
Sự trỗi dậy của thừa kế tài sản bắt nguồn từ ba yếu tố: tài sản ngày càng tăng, nhân khẩu học thay đổi và tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại.
Sau hai cuộc chiến tranh thế giới, nhiều gia tộc giàu có mất tài sản do lạm phát cùng chính sách đánh thuế tài sản và quốc hữu hóa doanh nghiệp.
Thuế thừa kế tính theo % tổng thu ngân sách chính phủ. Biểu đồ: The Economist.
Nhưng hiện nay, bất động sản và chứng khoán trở thành kênh tích lũy tài sản hiệu quả, đặc biệt với các chính sách hạn chế nguồn cung nhà đất. Tại Anh, giá trị bất động sản đã tăng từ hơn 1.000 tỷ bảng Anh (130% GDP) vào giữa thập niên 1990 lên gần 7.000 tỷ bảng Anh (270% GDP) trong thời gian gần đây.
Cùng với sự phát triển của thị trường chứng khoán, sự phản đối thuế tài sản và lạm phát thấp (ít nhất là cho đến gần đây), giới siêu giàu có nhiều cách để bảo toàn và gia tăng khối tài sản của họ.
Nhân khẩu học cũng đóng vai trò quan trọng. Thế hệ baby boomer tích lũy khối tài sản khổng lồ nhờ bùng nổ giá nhà và chứng khoán.
Ở Đức, nhóm trên 65 tuổi chỉ chiếm 1/5 dân số nhưng sở hữu tới 1/3 tổng tài sản quốc gia. Tại Mỹ, baby boomer cũng chiếm 1/5 dân số nhưng nắm giữ tới một nửa tổng tài sản ròng của cả nước, tương đương 82.000 tỷ USD. Và giờ đây, khi thế hệ này dần rời bỏ thế gian, khối tài sản kếch xù đó sẽ được truyền lại cho những người thừa kế.
Khi tài sản truyền đời lấn át sức lao động
Thế giới đang chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của “chế độ thừa kế trị” (inheritocracy), nơi tài sản truyền đời lấn át công sức lao động. Theo các nhà kinh tế Thomas Piketty và Gabriel Zucman, ở những quốc gia có tăng trưởng kinh tế chậm, tài sản thừa kế ngày càng chiếm tỷ trọng lớn hơn so với thu nhập từ lao động.
Bà Francoise Bettencourt Meyers, người thừa kế đế chế mỹ phẩm L’Oréal, là người phụ nữ giàu thứ 3 thế giới theo số liệu của Forbes. Ảnh: Reuters.
Tại Pháp, nhóm 1% giàu nhất nhờ thừa kế hiện kiếm nhiều hơn cả nhóm 1% làm việc chăm chỉ nhất. Điều này không chỉ làm giảm động lực lao động mà còn kìm hãm đổi mới sáng tạo. Ở Mỹ, ngày càng nhiều người trẻ xem việc cưới một người giàu là chiến lược tài chính hơn là chuyện tình cảm.
Làn sóng này lan rộng khắp thế giới. Các nhà kinh tế gọi đó là hôn nhân chọn lọc (assortative mating) - tức mọi người có xu hướng kết hôn với người cùng hoàn cảnh, từ đó tạo ra một tầng lớp “quý tộc tài sản” ngày càng vững chắc. Trước đây, các nghiên cứu thường tập trung vào trình độ học vấn hay thu nhập, nhưng các nghiên cứu mới chỉ ra rằng người thừa kế cũng có xu hướng cưới nhau.
Tại Đức, thừa kế có tác động đến hôn nhân gấp 2,5 lần so với thu nhập. Ở Anh, việc thừa kế nhà đất giúp một số người có tài sản kếch xù, trong khi những người tự lập khó mà mua nổi một căn hộ dù có thu nhập cao.
Với việc thế hệ baby boomer sắp bước vào giai đoạn chuyển giao tài sản lớn nhất lịch sử, bất động sản và chứng khoán tiếp tục tăng giá trị trong khi nhiều chính phủ lại liên tục giảm thuế thừa kế thay vì tăng cường đánh thuế tài sản truyền đời, thế giới chứng kiến một nhóm người giàu không nhờ lao động mà nhờ… chọn đúng cha mẹ.
Nếu xu hướng này tiếp tục, một tầng lớp quý tộc thừa kế sẽ hình thành - thậm chí còn vững chắc hơn cả giới quý tộc thời Jane Austen.
VietBF@sưu tập
