Israel muốn làm suy yếu chương tŕnh hạt nhân và đẩy Iran vào thế khó, khi không kích phủ đầu vào hàng loạt mục tiêu ở nước này.
Lực lượng Pḥng vệ Israel kể từ rạng sáng 13/6 phát động chiến dịch "Sư tử Trỗi dậy", huy động hơn 200 chiến đấu cơ tập kích loạt cơ sở hạt nhân, nhà máy sản xuất tên lửa đạn đạo, cùng nhiều chỉ huy quân sự và nhà khoa học hạt nhân của Iran.
Israel tuyên bố hạ nhiều chỉ huy quân đội Iran, trong đó có Tổng tham mưu trưởng lực lượng vũ trang Mohammad Bagheri, Tư lệnh Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran Hossein Salami. Tel Aviv nhắm mục tiêu vào cơ sở hạt nhân Natanz, phá hủy các trận địa pḥng không, nhắm đến các nhà khoa học hạt nhân của Tehran.
"Đây không phải một đ̣n đánh mang tính biểu tượng", Mark Dubowitz, lănh đạo viện chính sách Quỹ Bảo vệ Các nền dân chủ, trụ sở Mỹ, b́nh luận. "Đây là một chiến dịch triệt hạ có tính toán, nhắm vào những bộ năo hạt nhân và cấu trúc chỉ huy Iran".
Khói bốc lên tại thủ đô Tehran, Iran, sau cuộc không kích phủ đầu của Israel rạng sáng 13/6. Ảnh: AFP
Israel từ lâu coi Iran là "kẻ thù lớn nhất" ở Trung Đông và quyết tâm ngăn nước này sở hữu vũ khí hạt nhân. Động lực này từ lâu đă thúc đẩy Israel nhắm đến các cơ sở hạt nhân Iran.
Theo giới chuyên gia phương Tây, Natanz là cơ sở làm giàu uranium lớn nhất của Iran, cũng là nơi đặt các thiết bị tiên tiến nhất. Khu phức hợp là nơi phát triển và lắp ráp máy ly tâm, thiết bị quan trọng để chế tạo uranium phục vụ sản xuất vũ khí hạt nhân.
Yaakov Amidror, cựu cố vấn an ninh quốc gia Israel, nhà nghiên cứu tại Viện Do Thái về An ninh Quốc gia Mỹ, đánh giá đợt tấn công của Israel khả năng cao không thể ngăn Iran khôi phục chương tŕnh hạt nhân, nhưng có thể khiến họ phải mất nhiều năm để làm việc đó.
Giới quan sát nhận định chiến dịch của Tel Aviv có nét tương đồng với cách Israel nhắm đến nhóm vũ trang Hezbollah ở Lebanon mùa thu năm ngoái. Hezbollah là thành viên "trục kháng chiến" được Iran hậu thuẫn để ứng phó ảnh hưởng của Israel và Mỹ ở Trung Đông.
Israel khi đó nhắm mục tiêu các chỉ huy Hezbollah, không kích phá hủy các kho vũ khí của nhóm vũ trang. Tel Aviv cũng chọn chiến lược này trong cuộc chiến với Hamas ở Gaza, truy lùng và hạ sát gần như toàn bộ chỉ huy cấp cao của nhóm.
"Nếu làm tê liệt đầu năo ra quyết định, bạn sẽ thu được nhiều thành quả. Chúng ta đều đă thấy điều đó xảy ra với Hezbollah", Amidror nói.
Từ khi chiến sự Israel - Hamas bùng phát tháng 10/2023, Hezbollah liên tục phóng rocket vào Israel để thể hiện đoàn kết với đồng minh trong "trục kháng chiến". T́nh trạng này chấm dứt khi Tel Aviv cuối tháng 9/2024 hạ sát gần như toàn bộ lănh đạo quân sự Hezbollah. Nhóm phải chấp nhận một thỏa thuận ngừng bắn, trong đó có từ bỏ các vị trí ở miền nam Lebanon, gần biên giới Israel.
Yếu tố thời điểm của "Sư tử Trỗi dậy" cũng gây chú ư, v́ diễn ra chỉ vài giờ sau khi Tổng thống Donald Trump nói Mỹ và Iran "cận kề một thỏa thuận khá tốt đẹp" và ông không muốn Israel can thiệp.
Mỹ và Iran nối lại đàm phán về chương tŕnh hạt nhân của Tehran từ tháng 4, là động thái tiếp xúc cấp cao nhất giữa hai nước kể từ khi Washington rút khỏi thỏa thuận hạt nhân năm 2018. Hai bên vốn có lịch tổ chức ṿng đàm phán thứ 6 tại Oman ngày 15/6, nhưng Tehran hiện chưa nói rơ ràng họ có tham gia hay không.
Chuyên gia về quan hệ Mỹ - Iran Trita Parsi, phó chủ tịch điều hành Viện Quincy về Đối ngoại có trách nhiệm, nói với NPR rằng Tel Aviv không muốn thấy Washington và Tehran giải quyết bất đồng và cải thiện quan hệ.
"Họ tính toán rằng quan hệ Mỹ - Iran cải thiện không đồng nghĩa căng thẳng Israel - Iran hạ nhiệt", theo ông Parsi. "Do đó, người Israel suốt hơn 20 năm qua đều cố cản trở nỗ lực ngoại giao giữa Mỹ và Iran".
Diba Mirzaei, nhà nghiên cứu tại Viện Đức về Nghiên cứu Khu vực và Toàn cầu, chung nhận định.
"Tôi không nghĩ Israel chỉ muốn làm chệch hướng đàm phán. Tôi nghĩ họ muốn phá vỡ nó, để Iran buộc phải từ bỏ thương lượng với Mỹ", bà Mirzaei nói. Bà lưu ư Ali Shamkhani, cố vấn cấp cao của lănh tụ tối cao Iran Ali Khamenei, người có vai tṛ quan trọng trong đàm phán hạt nhân, đă bị thương nặng sau đợt không kích.
Quan điểm của Tổng thống Trump cũng đă thay đổi sau chiến dịch không kích của Israel. "Đă có thương vong và sự tàn phá, nhưng vẫn c̣n thời gian để chấm dứt t́nh trạng này. Iran phải kư thỏa thuận, trước khi không c̣n ǵ cả", ông viết trên mạng xă hội, thêm rằng đang cho Tehran "cơ hội thứ hai".
Những yếu tố này khiến Iran rơi vào thế khó. Một đ̣n trả đũa mạnh mẽ nguy cơ khiến căng thẳng thêm leo thang, có thể tạo cớ để Mỹ công khai giúp sức Israel đối phó Iran, trong khi Tehran cũng không muốn tỏ ra nhượng bộ trước đối thủ.
"Ông Khamenei đang rất khó xử", Ellie Geranmayeh, chuyên gia về Iran tại viện chính sách Hội đồng châu Âu về Quan hệ đối ngoại, b́nh luận. Lănh tụ tối cao Iran sẽ phải tự hỏi liệu một thỏa thuận với ông Trump có thực sự ngăn t́nh huống tương tự tái diễn không, trong khi quân đội và phe cứng rắn sẽ muốn Tehran dùng khí tài tốt nhất để trả đũa.
Lănh tụ tối cao Iran Khamenei thừa nhận những thiệt hại mà Israel đă gây ra trong ngày 13/6 và bổ nhiệm người thay thế các chỉ huy quân sự thiệt mạng. "Những người kế nhiệm và đồng nghiệp sẽ ngay lập tức tiếp quản nhiệm vụ của họ", ông Khamenei tuyên bố.
Trong khi đó, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu cho rằng nước này "đang trong thời khắc quyết định mang tính lịch sử" và nhấn mạnh chiến dịch này "sẽ tiếp tục trong nhiều ngày, đến khi nào c̣n cần thiết", để loại bỏ mối đe dọa từ chương tŕnh hạt nhân Iran.
Danny Citrinowicz, nhà nghiên cứu cấp cao về Iran tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia Israel, cảnh báo mọi thứ "chỉ đang ở giai đoạn khởi đầu của một sự kiện rất khác so với những lần đụng độ trực tiếp giữa Israel và Iran trước đó".
"Đây có vẻ là một chiến dịch 'tất tay' của Israel, sẽ có hệ lụy sâu rộng với tương lai của Iran cũng như ổn định tại khu vực", ông Citrinowicz nói với WSJ.
