|
Vào đầu tháng 11/2025, các hãng thông tấn lớn của Nga và quốc tế đồng loạt đưa tin về một chỉ thị mang tính chiến lược từ Tổng thống Vladimir Putin.
Theo thông báo trên trang web của Điện Kremlin, ông Putin đã yêu cầu chính phủ phải xây dựng và phê duyệt một "lộ trình chi tiết" cho ngành công nghiệp kim loại đất hiếm.
Điều đáng chú ý là thời hạn được đặt ra: bản kế hoạch hành động này phải được hoàn tất trước ngày 1/12. Khung thời gian chưa đầy một tháng cho thấy mức độ khẩn cấp và tầm quan trọng mà Điện Kremlin đặt vào vấn đề này.
Đây không phải là một kế hoạch 5 năm thông thường, mà là một mệnh lệnh hành động ngay lập tức. Động thái được đưa ra sau khi ông Putin, trong bài phát biểu tại Diễn đàn Kinh tế phương Đông trước đó, đã nhấn mạnh ngành đất hiếm "không chỉ là tài nguyên chiến lược, mà còn là yếu tố sống còn để bảo đảm tăng trưởng bền vững của nền kinh tế Nga".
Không chỉ là “đào mỏ”
Chỉ thị của ông Putin không chỉ đơn thuần là yêu cầu tăng sản lượng khai thác quặng thô mà nhấn mạnh vào "chế biến sâu" và "công nghệ cao". Đây là sự thừa nhận thực tế phũ phàng: giá trị thực sự của đất hiếm không nằm ở quặng thô, mà nằm ở khả năng công nghệ cực kỳ phức tạp để tinh luyện và tách riêng 17 nguyên tố hóa học.
Đây là lĩnh vực mà Trung Quốc hiện đang thống trị tuyệt đối, kiểm soát tới 90% năng lực tinh luyện toàn cầu. Nga hiểu rằng nếu không làm chủ công nghệ này, họ sẽ mãi chỉ là nhà cung cấp nguyên liệu thô giá rẻ.
Thư ký Hội đồng An ninh Nga, ông Sergey Shoigu, xác nhận rằng "phần lớn kim loại đất hiếm phục vụ nhu cầu nền kinh tế Nga hiện vẫn phải nhập khẩu". Đây là một nghịch lý cay đắng đối với một quốc gia tự hào về sự giàu có tài nguyên.
Trong bối cảnh Nga đang bị phương Tây trừng phạt toàn diện và không thể tiếp cận công nghệ phương Tây, sự phụ thuộc vào nhập khẩu đất hiếm (chủ yếu từ Trung Quốc) trở thành một điểm yếu chí mạng.
Hơn nữa, khi Trung Quốc cũng đang bắt đầu siết chặt xuất khẩu tài nguyên này, Nga nhận ra mình đang rơi vào thế "bị kẹp". Nếu không tự chủ, toàn bộ ngành công nghiệp quốc phòng và công nghệ cao của Nga có thể bị tê liệt bởi một quyết định từ bên ngoài. Do đó, chỉ thị của ông Putin không phải là một chiến lược kinh tế thông thường, mà là một chiến lược an ninh quốc gia bắt buộc.
Nghịch lý lớn nhất của ngành khoáng sản Nga là sự tương phản giữa tiềm năng lý thuyết và thực tế sản xuất. Nga hiện chỉ đóng góp khoảng 1% đến 1,3% tổng sản lượng đất hiếm toàn cầu. Trong năm 2024, Nga chỉ sản xuất 2.500 tấn đất hiếm, một con số quá nhỏ bé so với 270.000 tấn của Trung Quốc.
Bộ Tài nguyên và Môi trường Nga từng đưa ra con số 28,5 triệu tấn thăm dò đất hiếm, đủ để đáp ứng nhu cầu nội địa trong nhiều thập kỷ. Nếu con số 28,5 triệu tấn này là thật, Nga sẽ sở hữu kho "vàng công nghệ" lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Trung Quốc (với 44 triệu tấn theo USGS).
Tuy nhiên, tài nguyên và trữ lượng là hai câu chuyện hoàn toàn khác.
Con số 28,5 triệu tấn mà các quan chức Nga đưa ra chỉ là tài nguyên và tiềm năng. Trong khi trữ lượng thực sự mà Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) công bố cho Nga trong báo cáo năm 2025 là 3,8 triệu tấn (xếp Nga thứ 5 thế giới) mới là trữ lượng đích thực.
Điều này cho thấy vấn đề của Nga không phải là thiếu đất hiếm, mà là thiếu khả năng biến "tài nguyên" địa chất khổng lồ thành "trữ lượng" có thể khai thác thương mại một cách hiệu quả.
Chỉ thị của Tổng thống Putin về cơ bản là một mệnh lệnh chính trị, yêu cầu phải dùng tiền bạc và công nghệ để thực hiện sự chuyển đổi này.
"Viên ngọc" Tomtor
Tâm điểm trong kế hoạch của Nga là mỏ Tomtor, một "kho báu" theo đúng nghĩa đen, nằm ở phía bắc vùng Yakutia, Siberia. Đây được coi là một trong những mỏ đất hiếm và niobi lớn nhất và giàu nhất thế giới chưa được khai thác.
Chỉ riêng khu vực Buranny của mỏ Tomtor đã được ước tính chứa khoảng 11,4 đến 13,2 triệu tấn quặng. Điều làm Tomtor trở nên đặc biệt không chỉ là quy mô, mà là hàm lượng cao, giúp tiềm năng khai thác trở nên khả thi.
Tuy nhiên, suốt nhiều năm qua, việc Nga bỏ qua đất hiếm không phải là một sự đãng trí, mà là vì gặp phải những rào cản khổng lồ.
Mỏ Tomtor là một ví dụ điển hình cho rào cản này. Nó nằm ở vùng cực Bắc Yakutia, một trong những nơi khắc nghiệt nhất trên Trái đất. Khu vực chìm trong băng giá gần như quanh năm. Việc vận chuyển chỉ có thể thực hiện được trong một thời gian ngắn qua các "con đường băng" tạm thời.
Chi phí đầu tư là khổng lồ. Trước thời điểm 2022, chính phủ Nga đã lên kế hoạch đầu tư khoảng 1,5 tỷ USD để phát triển ngành này, với mục tiêu trở thành nhà sản xuất lớn thứ hai thế giới vào năm 2030. Con số hiện nay chắc chắn còn cao hơn nhiều do lạm phát, chi phí công nghệ và các lệnh trừng phạt.
Nhưng rào cản lớn nhất lại là công nghệ tinh luyện. Khai thác quặng chỉ là 10% công việc; 90% giá trị nằm ở khả năng tinh luyện và tách 17 nguyên tố đất hiếm riêng lẻ.
Quá trình này cực kỳ phức tạp về mặt hóa học, đòi hỏi công nghệ cao, tiêu tốn năng lượng khổng lồ và tạo ra các chất thải độc hại (bao gồm cả các phụ phẩm có thể chứa phóng xạ). Nga đã công khai thừa nhận sự phụ thuộc vào công nghệ của Trung Quốc trong lĩnh vực này.
Vấn đề là, Trung Quốc không chỉ thống trị về sản lượng, mà còn thống trị về sở hữu trí tuệ và công nghệ tinh luyện. Bắc Kinh đã và đang siết chặt việc xuất khẩu các công nghệ này. Do đó, ngay cả khi Nga đào được hàng triệu tấn quặng ở Tomtor, họ cũng không thể tự mình biến nó thành nam châm vĩnh cửu hay các vật liệu công nghệ cao. Nếu không có công nghệ tinh luyện, quặng Tomtor cũng chỉ là "đất" có giá trị.
Trong nhiều thập kỷ, Nga là một siêu cường năng lượng, sống khỏe nhờ xuất khẩu dầu mỏ và khí đốt. Việc nhập khẩu đất hiếm (chủ yếu từ Trung Quốc) đơn giản là rẻ hơn, nhanh hơn và dễ dàng hơn rất nhiều so với việc tự mình đầu tư 1,5 tỷ USD và hàng chục năm trời để phát triển một mỏ băng giá ở Siberia, đồng thời phải giải quyết các vấn đề môi trường và công nghệ phức tạp.
Bây giờ hoặc không bao giờ
Trong bối cảnh Bắc Kinh siết chặt việc cấp phép xuất khẩu công nghệ tinh luyện đất hiếm và sản xuất nam châm, Nga đột nhiên nhận ra sự nguy hiểm khi phụ thuộc vào một nhà cung cấp duy nhất (Trung Quốc), một nhà cung cấp cũng sẵn sàng "vũ khí hóa" tài nguyên.
Trong khi đó, cả thế giới, dẫn đầu là Mỹ và EU, đang "khát" một nguồn cung đất hiếm thay thế bên ngoài Trung Quốc. Nga nhìn thấy một khoảng trống thị trường chiến lược mà họ có thể lấp vào.
Câu hỏi hóc búa nhất là Nga sẽ định vị mình như thế nào với Trung Quốc – đối tác chiến lược quan trọng nhất của Nga, nhưng cũng là đối thủ cạnh tranh trực tiếp trên thị trường này. Câu trả lời dường như là "vừa hợp tác, vừa cạnh tranh".
Trong giai đoạn trước mắt, Nga cần Trung Quốc. Nga có quặng thô; Trung Quốc có công nghệ tinh luyện, vốn, và thị trường. Lộ trình của ông Putin, đáng chú ý, bao gồm cả chỉ thị phát triển hệ thống kết nối giao thông và hậu cần tại khu vực biên giới của Nga với Trung Quốc và Triều Tiên.
Kịch bản khả dĩ nhất, Nga (thông qua Rosneft) sẽ khai thác quặng thô hoặc bán tinh chế từ Tomtor và vận chuyển thẳng sang các nhà máy tinh luyện của Trung Quốc.
Về phía Trung Quốc, kịch bản này cũng có lợi. Bắc Kinh cũng muốn đa dạng hóa nguồn cung cấp quặng thô, và việc đảm bảo nguồn cung từ một quốc gia thân thiện như Nga sẽ an toàn hơn nhiều so với việc phụ thuộc vào các mỏ ở Úc hay Mỹ.
Nhưng trong kịch bản dài hạn, Nga không bao giờ muốn mãi mãi làm "phụ lục tài nguyên" cho Trung Quốc. Đây là lúc vai trò của một "gã khổng lồ" nhà nước khác của Nga xuất hiện: Rosatom (Tập đoàn Năng lượng Hạt nhân Nhà nước).
Rosatom, thông qua các công ty con, đã vận hành các nhà máy chế biến (như Lovozersky và Solikamsk) và sở hữu kinh nghiệm vô giá về hóa học tách chiết và tinh luyện (tích lũy từ ngành công nghiệp hạt nhân).
Chiến lược dài hạn của Nga có thể là dùng Rosneft để hợp tác khai thác với Trung Quốc trong ngắn hạn (để có dòng tiền, công nghệ và thị trường) , đồng thời dùng Rosatom để âm thầm xây dựng năng lực tinh luyện độc lập hoàn toàn trong dài hạn.
Nếu thành công, dù chỉ một phần, trong canh bạc đất hiếm này, nước Nga sẽ "vươn mình" theo ba cách rất rõ rệt:
Về kinh tế, Nga sẽ đa dạng hóa được nền kinh tế, giảm bớt sự phụ thuộc sống còn vào giá dầu mỏ và khí đốt, vốn đầy biến động và đang bị phương Tây áp giá trần.
Về an ninh, Nga sẽ đạt được "chủ quyền công nghệ", đảm bảo các ngành công nghiệp tương lai có thể vận hành mà không sợ bị trừng phạt hay cắt đứt nguồn cung.
Về địa chính trị, đây là phần thưởng lớn nhất. Nga sẽ sở hữu một đòn bẩy kép. Họ không chỉ kiểm soát một phần lớn nguồn cung năng lượng (dầu, khí) của thế kỷ 20, mà còn kiểm soát một phần quan trọng nguồn cung vật liệu chiến lược (đất hiếm) của thế kỷ 21.
Nga có thể dùng đòn bẩy này như một "củ cà rốt" (cung cấp cho phương Tây một giải pháp thay thế Trung Quốc đáng tin cậy) hoặc như một "cây gậy" (bắt tay với Trung Quốc để tạo ra một "OPEC đất hiếm", kiểm soát giá cả và nguồn cung toàn cầu).
Phát súng lệnh đã nổ. Cuộc đua marathon giành quyền kiểm soát "vàng" của thế kỷ 21 chỉ mới bắt đầu, và Gấu Nga đã chính thức thức tỉnh khỏi giấc ngủ đông trên "kho báu" của chính mình.
|
|
