Theo như trong quá khứ, vụ Gạc Ma đặt ra hai tình thế tiến thoái lưỡng nan cho các lãnh đạo tuyên giáo ở Việt Nam. Đầu tiên, phía Việt Nam được cho là thiệt hại 64 chiến sỹ và thua trong cuộc giao tranh. Thứ hai, bất kỳ sự công khai nào về sự kiện này mà gọi Trung Quốc là kẻ xâm lược sẽ làm Bắc Kinh phật ý, khiến các nhà lãnh đạo của Trung Quốc và Việt Nam đã đồng ý “kiểm soát dư luận” và điều này có nghĩa là ngăn chặn việc đưa tin vào ngày kỷ niệm sự kiện này.
Vấn đề chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, đặc biệt là trên Biển Đông luôn được xem là vùng nhạy cảm giữa mối quan hệ của hai quốc gia cộng sản Việt Nam-Trung Quốc.
Nằm sát sườn bên cạnh một quốc gia có tham vọng trên cả lục địa lẫn đại dương như Trung Quốc, Việt Nam phải luôn giữ tâm thế cẩn trọng: một mặt phải bảo vệ chủ quyền, ghi nhớ những sự kiện lịch sử như Chiến tranh biên giới 1979 hay Gạc Ma 1988, chủ quyền lãnh thổ trên Biển Đông nhưng đồng thời không “gây hận thù với Trung Quốc”, làm “ảnh hưởng tới sự phát triển của Việt Nam”.
Trong bối cảnh sau chuyến thăm của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đến Trung Quốc hồi cuối tháng 10, đầu tháng 11 năm 2022, Việt Nam có vẻ càng thận trọng hơn nữa.
Giáo sư Carl Thayer cho biết, một nhà ngoại giao phương Tây thạo tin đã đánh email cho ông sau chuyến thăm trên để đánh giá rằng, ông Võ Văn Thưởng là thành viên duy nhất của phái đoàn Việt Nam, ngoài Tổng Bí thư Trọng, được nhắc đến nhiều trên báo chí Trung Quốc.
Trong quan hệ song phương, các vấn đề có thể gây căng thẳng quan hệ hai nước có thể kể ra các sự kiện như kỷ niệm Hải chiến Hoàng Sa (tháng 1/1974), Chiến tranh biên giới (tháng 2/1979) và Gạc Ma (tháng 3/1988).
'Bước ngoặt' năm 2019 về Biển Đông
Sau khi chiếm được bãi Gạc Ma trong cuộc xung đột năm 1988 với Việt Nam, Trung Quốc đã biến nơi đây thành đảo nhân tạo rất lớn.
Trao đổi với BBC News Tiếng Việt, Giáo sư Carl Thayer, nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm, đánh giá vấn đề này đã có một "bước ngoặt" xảy ra vào năm 2019, sau khi cuộc đụng độ giữa Trung Quốc và Việt Nam về Bãi Tư Chính được giải quyết.
"Trước đó, vào năm 2017 và 2018, lãnh đạo Việt Nam đã ra lệnh cho nước ngoài dừng hoạt động thăm dò dầu khí tại khu vực này.
"Sau năm 2019, Việt Nam hạn chế nối lại hoạt động thăm dò, khai thác dầu khí tại khu vực này. Không có sự cố lớn nào với Trung Quốc kể từ đó.
"Theo đó, các nhà lãnh đạo Việt Nam không muốn thực hiện bất kỳ hành động nào có thể phá vỡ tình trạng quan hệ hiện tại, bao gồm cả việc công khai cuộc chiến tranh biên giới năm 1979 và vụ thảm sát năm 1988 tại Gạc Ma," ông Carl Thayer nhận định.
Điều này đồng nghĩa, cấp lãnh đạo của hai nước Việt Nam, Trung Quốc đã thống nhất là không để các tranh chấp của họ ở Biển Đông làm cản trở sự hợp tác trên phạm vi rộng lớn trong khuôn khổ quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện.
"Nói cách khác, họ đã đồng ý giải quyết tranh chấp này một cách hòa bình," theo Giáo sư Carl Thayer.
Ông Thayer nhắc lại chuyến công du tháng 11/2022 của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng và nhấn mạnh ông Trọng là vị lãnh đạo đầu tiên trên thế giới bay đến Bắc Kinh để gặp ông Tập Cận Bình khi ông Tập tiếp tục cầm quyền nhiệm kỳ thứ ba.
"Hai nhà lãnh đạo đã có “đối thoại sâu sắc, chân thành và thẳng thắn” về các tranh chấp hàng hải ở Biển Đông. Thỏa thuận của họ đã được ghi lại trong Điểm thứ 9 của Tuyên bố chung gồm 13 điểm dài 4 trang.
"Hai nhà lãnh đạo Tập Cận Bình và Nguyễn Phú Trọng đã nhất trí trong đoạn đầu (Tuyên bố chung) “việc kiểm soát thỏa đáng bất đồng, duy trì hòa bình, ổn định ở khu vực Biển Đông là vô cùng quan trọng; đồng thời nhất trí xử lý thỏa đáng các vấn đề trên biển, đóng góp cho hòa bình và an ninh lâu dài ở khu vực.
"Đoạn thứ nhất của Điểm thứ 9, đôi bên cũng nhất trí “sử dụng hiệu quả cơ chế đàm phán cấp chính phủ về biên giới hai nước; thông qua hội đàm và đàm phán, thảo luận các giải pháp tạm thời, chuyển tiếp mà không ảnh hưởng đến lập trường, chủ trương mỗi bên; và tìm kiếm các giải pháp cơ bản dài hạn được hai phía chấp nhận.”
"Trong đoạn thứ hai, lãnh đạo hai Đảng nhất trí “thúc đẩy trao đổi về hợp tác cùng phát triển trên biển và phân định vùng biển ngoài cửa Vịnh Bắc Bộ, đẩy nhanh hai vấn đề nêu trên để sớm đạt được tiến triển thực chất. Sẵn sàng tiếp tục triển khai hợp tác trong các lĩnh vực ít nhạy cảm trên biển; trao đổi về việc mở rộng hợp tác trên biển ở Vịnh Bắc Bộ trên cơ sở đáp ứng lợi ích thiết thực của cả hai bên," ông Thayer phân tích.
Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông, tiến tới Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông hiệu quả, “kiểm soát tốt bất đồng trên biển, không có hành động làm phức tạp thêm tình hình; và mở rộng tranh chấp; duy trì hòa bình, ổn định ở Biển Đông và thúc đẩy hợp tác trên biển" cũng được hai bên nhất trí, theo ông Thayer.
'Đừng chọc con chó đang ngủ'
Hà Nội lâu nay vẫn rất thận trọng trong các vấn quan hệ và đối thoại với Trung Quốc. Nhắc lại những tranh chấp giữa Trung Quốc và Việt Nam, GS Carl Thayer nêu quan sát:
"Vụ Gạc Ma đặt ra hai tình thế tiến thoái lưỡng nan cho các lãnh đạo tuyên giáo ở Việt Nam. Đầu tiên, phía Việt Nam được cho là thiệt hại 64 chiến sỹ và thua trong cuộc giao tranh. Thứ hai, bất kỳ sự công khai nào về sự kiện này mà gọi Trung Quốc là kẻ xâm lược sẽ làm Bắc Kinh phật ý vì Trung Quốc khẳng định rằng họ có quyền lịch sử đối với chủ quyền bãi Gạc Ma.
"Trong quá khứ, các nhà lãnh đạo của Trung Quốc và Việt Nam đã đồng ý “kiểm soát dư luận” và điều này có nghĩa là ngăn chặn việc đưa tin vào ngày kỷ niệm sự kiện này," ông Thayer phân tích.
"Trong tiếng Anh có câu thành ngữ: "let sleeping dogs lie" (tạm dịch: Đừng chọc con chó đang ngủ). Nói cách khác, đừng có thực hiện các hành động có thể khiêu khích đối phương. Trong các báo cáo học thuật có thông tin cho rằng Trung Quốc đã kỷ luật viên chỉ huy đội tàu tại Gạc Ma vào tháng 3/1988 vì đã sử dụng vũ lực khi chưa có lệnh."
Trung Quốc bắt đầu xây dựng cơ sở quân sự trên Đá Chữ Thập (Fiery Cross Reef) vào năm 2015
"Đoạn video trắng đen về cuộc đụng độ vào tháng 3/1988 cho thấy rõ ràng cảnh các tay súng Trung Quốc bắn hạ lính Việt Nam tại vùng nước gần bãi cạn."
"Chính quyền Trung Quốc muốn thúc đẩy câu chuyện về sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc. Trung Quốc không muốn có tiếng xấu cũng như không muốn tạo ra những liệt sĩ yêu nước cho phía Việt Nam. "
"Các nhà chức trách Việt Nam có thể đã quyết định vụ việc này là quá nhạy cảm để phát sóng trên các phương tiện truyền thông trong nước vào thời điểm này. Nhưng chính quyền Việt Nam không thể ngăn chặn cuộc thảo luận trên phương tiện truyền thông xã hội," Giáo sư nhận định.
Yêu sách Đường lưỡi bò chín đoạn của Trung Quốc trên Biển Đông
Về vấn đề này, Chuẩn đô đốc Lê Kế Lâm hôm 13/3 đã nói với BBC rằng, sự nhạy cảm trong mối quan hệ giữa Việt Nam với Trung Quốc đòi hỏi phía Việt Nam phải cẩn trọng.
"Chúng ta bức xúc và căm thù hành động dã man của một bộ phận hải quân Trung Quốc nhưng không thù dai. Đối với việc làm phi nghĩa của một bộ phận hải quân Trung Quốc, Việt Nam phải lên án.
"Còn quan hệ tốt với Trung Quốc trên đại cục vẫn giữ, nhưng trên từng sự việc một, họ làm sai phải lên tiếng, phải nói một cách rõ ràng chứ không lập lờ. Ở gần một nước lớn mà nước đó luôn luôn có tư tưởng làm bá chủ thiên hạ thì Việt Nam bao giờ cũng vất vả, phải giữ quan hệ để không xảy ra mâu thuẫn," ông Lâm kiến nghị.
Đồng thời, Tướng Lê Kế Lâm cũng cảnh báo rằng, bảo vệ chủ quyền biển đảo sắp tới đây là một nhiệm vụ hết sức nặng nề.
"Chủ trương của Trung Quốc độc chiếm biển Đông là không bao giờ thay đổi. Họ không chịu yên vị là cường quốc lục địa thôi mà họ muốn trở thành cường quốc trên đại dương." ông Lâm kết luận.
