Việc Tổng thống Donald Trump ra lệnh không kích 3 cơ sở hạt nhân của Iran làm dấy lên tranh cãi về giới hạn quyền lực hành pháp, vai trò của Quốc hội và tính hợp pháp theo luật quốc tế.
Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 21/6 tuyên bố các máy bay chiến đấu của nước này đã tiến hành không kích nhằm vào 3 cơ sở hạt nhân của Iran, tham gia vào chiến dịch do Israel dẫn đầu nhằm loại bỏ điều mà các nhà lãnh đạo của cả hai nước cho là mối đe dọa cấp bách.
Động thái này đánh dấu bước leo thang lớn nhất của Mỹ trong căng thẳng với Tehran, với việc các oanh tạc cơ tàng hình B-2 được sử dụng để phá hủy các cơ sở hạt nhân ngầm tại Fordow, Natanz và Isfahan.
Tổng thống Donald Trump và Phó Tổng thống J.D. Vance trong Phòng Tình huống ở Nhà Trắng, ngày 21/6/2025. Ảnh: Reuters
Những cảnh báo từ trước đó của ông Trump về khả năng Mỹ can dự đã làm dấy lên lo ngại về thẩm quyền của tổng thống và vai trò của Quốc hội trong việc phê chuẩn sử dụng vũ lực ở nước ngoài. Trong tuần này, các nghị sĩ đã đưa ra các nghị quyết tại cả 2 viện, yêu cầu ông Trump phải có sự chấp thuận của Quốc hội trước khi lực lượng Mỹ tham gia vào bất kỳ chiến dịch tấn công nào nhằm vào Iran.
Tổng thống có thẩm quyền nào để phát động tấn công?
Theo ông John B. Bellinger III, thành viên Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, việc Tổng thống Trump có thẩm quyền hợp pháp theo luật pháp nội địa của Mỹ hoặc luật pháp quốc tế hay không là điều còn gây tranh cãi. Trong một phiên điều trần trước Ủy ban Đối ngoại Thượng viện năm 2017, khi Tổng thống Trump đe dọa sử dụng vũ lực chống lại Triều Tiên, ông Bellinger nêu rằng tổng thống có quyền hạn rộng theo Hiến pháp để ra lệnh sử dụng vũ lực quân sự.
Các quyền hạn theo Điều II của Hiến pháp bao gồm quyền ra lệnh sử dụng vũ lực quân sự để bảo vệ nước Mỹ và công dân Mỹ trước các cuộc tấn công thực tế hoặc sắp xảy ra, cũng như để thúc đẩy các lợi ích quốc gia quan trọng khác. Các tổng thống thuộc cả đảng Dân chủ và Cộng hòa đã nhiều lần triển khai lực lượng Mỹ và ra lệnh sử dụng vũ lực quân sự mà không cần sự chấp thuận của Quốc hội.
Ngoài các quyền được quy định cho tổng thống trong Điều II, Điều I của Hiến pháp trao cho Quốc hội quyền “tuyên chiến”. Tuy nhiên, ông Bellinger cho rằng cả Quốc hội và nhánh hành pháp đều chưa bao giờ diễn giải quyền này theo hướng yêu cầu phải có sự phê chuẩn của Quốc hội đối với mọi hành động quân sự mà tổng thống có thể phát động.
Tổng thống có cần xin phép Quốc hội trước hay không?
Trong nhiều văn bản, Văn phòng Cố vấn Pháp lý của Bộ Tư pháp (OLC) thừa nhận rằng điều khoản “tuyên chiến” có thể đặt ra giới hạn đối với quyền lực của tổng thống trong việc đưa quân đội Mỹ vào một tình huống có thể bị coi là “chiến tranh”.
OLC cho rằng việc một hành động quân sự cụ thể có bị coi là “chiến tranh” theo Hiến pháp hay không phụ thuộc vào “đánh giá cụ thể về bản chất, quy mô và thời gian dự kiến” của chiến dịch quân sự. Theo cơ quan này, tiêu chuẩn này thường chỉ được đáp ứng nếu đó là những hành động quân sự kéo dài và quy mô lớn, trong đó binh sĩ Mỹ có nguy cơ thiệt mạng đáng kể trong một khoảng thời gian dài.
Ông Bellinger nhận định rằng nếu hành động sử dụng vũ lực nhằm vào Iran có quy mô lớn và kéo dài, hoặc gây ra rủi ro đáng kể cho binh sĩ Mỹ hay dân thường Mỹ, ví dụ như từ các cuộc tấn công trả đũa của Iran hoặc lực lượng ủy nhiệm, thì có cơ sở vững chắc cho rằng cần phải có sự phê chuẩn của Quốc hội theo Điều I.
Trong bối cảnh thực tế Mỹ đã tiến hành chiến dịch không kích, những lập luận này càng trở nên cấp thiết và được giới lập pháp và chuyên gia pháp lý mang ra tranh luận sâu rộng.
Xét về khía cạnh pháp lý và cả về lý do chính trị, các tổng thống thuộc cả đảng Dân chủ và Cộng hòa thường có xu hướng tìm kiếm sự phê chuẩn của Quốc hội hoặc viện dẫn sự ủy quyền trước đó trước khi sử dụng vũ lực quân sự kéo dài hoặc quy mô lớn. Ông Bellinger dẫn chứng việc Tổng thống George H.W. Bush đã xin và được Quốc hội phê chuẩn can thiệp quân sự trong Chiến tranh vùng Vịnh năm 1991, Tổng thống George W. Bush cũng làm tương tự năm 2001 và 2002 để tấn công những kẻ khủng bố liên quan đến vụ 11/9 và chính quyền Saddam Hussein.
Mỹ có vi phạm luật pháp quốc tế khi tấn công Iran?
Theo quan điểm của nhiều luật sư quốc tế, cuộc tấn công quân sự của Mỹ nhằm vào Iran trong hoàn cảnh hiện tại có thể vi phạm luật pháp quốc tế, dù đánh giá cụ thể còn phụ thuộc vào chi tiết của từng hành động. Hiến chương Liên Hợp Quốc và luật pháp quốc tế thông thường cấm sử dụng vũ lực chống lại một quốc gia khác, trừ khi trong tình huống tự vệ, phòng vệ tập thể, hoặc có sự cho phép của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc.
Quyền tự vệ bao gồm cả quyền sử dụng vũ lực để chống lại một cuộc tấn công vũ trang sắp xảy ra. Mỹ thường có cách diễn giải rộng về “mối đe dọa sắp xảy ra” trong những trường hợp liên quan đến khủng bố hoặc vũ khí hủy diệt hàng loạt. Tuy nhiên, ông Bellinger đánh giá khó có thể lập luận rằng cuộc tấn công nhằm vào các cơ sở hạt nhân của Iran là hành động tự vệ trước một cuộc tấn công vũ trang sắp xảy ra từ Tehran.
Chính quyền ông Trump có thể lập luận rằng đây là hành động tự vệ tập thể để bảo vệ Israel. Tuy nhiên, tính hợp pháp của lập luận này phụ thuộc vào việc liệu Israel có hành động đúng theo luật pháp quốc tế khi tấn công Iran hay không và liệu việc Mỹ sử dụng vũ lực có giới hạn trong phạm vi bảo vệ dân thường Israel và lợi ích của Mỹ trước các cuộc tấn công từ Iran hay không.
Ông Bellinger cũng lưu ý rằng năm 1981, chính quyền Tổng thống Ronald Reagan đã đồng thuận thông qua một nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc lên án cuộc tấn công bất ngờ của Israel nhằm vào lò phản ứng hạt nhân Osirak ở Baghdad. Nghị quyết này cho rằng “các biện pháp ngoại giao mà Israel có thể sử dụng vẫn chưa được khai thác hết”.
Năm 2007, chính quyền Tổng thống George W. Bush cũng từ chối lời đề nghị của Israel trong việc tấn công một cơ sở hạt nhân ở Syria vì lo ngại bất ổn khu vực sau chiến tranh Iraq. Tuy nhiên, ông nhận định rằng cả Iraq và Syria khi đó đều không bị coi là mối đe dọa nghiêm trọng như Iran hiện nay.
Tranh cãi về quyền lực chiến tranh của tổng thống Mỹ
Ông Bellinger cảnh báo rằng trong hai thập niên qua, Quốc hội Mỹ ngày càng nhượng bộ với các hành động sử dụng vũ lực của tổng thống mà không có sự phê chuẩn hoặc giám sát đầy đủ. Dù tổng thống có thẩm quyền đáng kể theo Hiến pháp để sử dụng vũ lực nhằm bảo vệ lợi ích của nước Mỹ, nhưng một cuộc tấn công nhằm vào Iran sẽ là một sự mở rộng đáng kể quyền lực hành pháp và tiềm ẩn rủi ro lớn đối với lực lượng và công dân Mỹ.
Việc Tổng thống Trump triển khai không kích Iran mà không thông qua Quốc hội tiếp tục làm dấy lên tranh cãi về vai trò hiến định của Quốc hội trong kiểm soát quyền lực chiến tranh của tổng thống, nhất là trong bối cảnh nguy cơ leo thang xung đột tại khu vực Trung Đông.
VietBF@ sưu tập
