Viêm phổi đe dọa nghiêm trọng sức khỏe người cao tuổi, có thể dẫn đến nhiều biến chứng, thậm chí tử vong. Nhưng nguyên nhân phổ biến gây bệnh, phế cầu khuẩn, lại ít được biết đến.
Viêm phổi là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trên toàn thế giới (xem tài liệu tham khảo cuối bài - 2). Tại Việt Nam, viêm phổi là bệnh nhiễm trùng phổ biến nhất (3). Tuy nhiên, không phải ai cũng biết rằng một trong những “thủ phạm” chính gây viêm phổi cộng đồng chính là phế cầu khuẩn (Streptococcus pneumoniae).
“Kẻ dẫn đầu binh đoàn chết chóc”
Được mệnh danh là “kẻ dẫn đầu binh đoàn chết chóc” (5), phế cầu khuẩn thường trú trong ṿm họng của 5-90% dân số và có thể chuyển sang gây bệnh khi sự đề kháng của cơ thể suy yếu (6).Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm loại vi khuẩn này gây ra khoảng 1,6 triệu ca tử vong trên toàn cầu (7).
Bệnh do phế cầu khuẩn gây ra có thể là những bệnh không xâm lấn thường gặp như viêm tai giữa, viêm phổi và cả những bệnh lư xâm lấn như viêm màng năo, nhiễm khuẩn huyết, viêm phổi có kèm theo nhiễm khuẩn huyết (8). Tỷ lệ tử vong khi mắc bệnh phế cầu xâm lấn có thể lên đến 40% ở người cao tuổi (30).
Hiện nay, phế cầu khuẩn được khám phá là có hơn 100 típ huyết thanh khác nhau (6). Phế cầu khuẩn thuộc các típ huyết thanh khác nhau có xu hướng gây bệnh khác nhau, khiến việc kiểm soát bệnh phế cầu là rất phức tạp (9) (10). Ở người cao tuổi, viêm phổi do phế cầu là bệnh phổ biến, bao gồm viêm phổi có hoặc không kèm nhiễm trùng huyết (11) (12).
Khi viêm phổi cộng đồng nặng cần nhập viện, thời gian nằm viện trung b́nh là 10 ngày và chi phí y tế có thể đến 22 triệu đồng (4). Nguồn: Shutterstock.
Theo thống kê từ Trung tâm Kiểm soát và Pḥng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), người trên 50 tuổi có nguy cơ nhập viện do viêm phổi phế cầu cao gấp 6 lần so với người 18-49 tuổi (13). Tuy vậy, người trong nhóm tuổi trẻ này (18-49) nhưng mắc bệnh lư mạn tính như đái tháo đường, bệnh tim mạn tính, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)... cũng có nguy cơ mắc bệnh phế cầu cao (14).
Tại Việt Nam, xu hướng già hóa dân số (15) và bệnh nền trẻ hóa (16) rơ ràng gây áp lực lên hệ thống y tế khi nhóm đối tượng dễ tổn thương do phế cầu khuẩn ngày càng tăng.
Bên cạnh đó, t́nh trạng đề kháng kháng sinh (17) và sự đồng nhiễm với các vi-rút đường hô hấp như cúm mùa hay (18) SARS-CoV-2 (virus gây đại dịch Covid-19) (19) góp phần phức tạp hóa việc điều trị bệnh do phế cầu khuẩn, dẫn đến chi phí điều trị tăng nhưng hiệu quả điều trị th́ giảm.
Chính v́ vậy, WHO đă xếp phế cầu khuẩn vào nhóm tác nhân cần được ưu tiên pḥng ngừa ở người dễ bị tổn thương, bao gồm người lớn tuổi, để góp phần làm nhẹ gánh nặng cho hệ thống y tế (20).
Nhận thức đúng để pḥng ngừa tốt hơn
Từ cuối năm 2024, CDC Hoa Kỳ khuyến cáo tiêm ngừa phế cầu khuẩn cho người từ 50 tuổi trở lên, đặc biệt với những người có bệnh nền th́ tuổi nên tiêm c̣n được khuyến cáo là trẻ hơn (từ 18 tuổi) (31). Điều này thể hiện sự quan ngại về mức độ nguy hiểm của bệnh phế cầu và tầm quan trọng của việc pḥng ngừa (21).
Tại Việt Nam, dù vaccine ngừa phế cầu khuẩn đă được cấp phép lưu hành từ lâu nhưng tỷ lệ pḥng ngừa ở trưởng thành c̣n thấp. Thực tế này tương đồng với sự hiểu lầm rằng chỉ trẻ em mới cần tiêm ngừa và quan điểm cho rằng tiêm vaccine là đem các thành phần có hại vào cơ thể (22).
Vaccine kích thích hệ miễn dịch theo cách tương tự như nhiễm trùng tự nhiên bằng cách tiêm vào cơ thể một số thành phần của vi sinh vật đă được xử lư và không có khả năng gây bệnh (23). Hiện nay, Bộ Y tế đă cấp phép lưu hành 5 loại vaccine pḥng phế cầu khuẩn với số lượng típ huyết thanh, cơ chế kích thích miễn dịch và hiệu quả bảo vệ khác nhau (24) (25) (26).
Các vaccine ngừa phế cầu khuẩn đều dựa trên việc “giới thiệu” với cơ thể phần polysaccharide cấu tạo nên vỏ của phế cầu khuẩn để cơ thể tạo ra kháng thể chống lại các polysaccharide đó. Vaccine phế cầu ngừa càng nhiều típ huyết thanh th́ càng có thể bảo vệ người tiêm khỏi nhiều loại phế cầu khuẩn. Tuy vậy, chỉ duy nhất các vaccine chứa polysaccharide gắn với protein mang (gọi là vaccine phế cầu cộng hợp, viết tắt là PCV) là có thể tạo trí nhớ miễn dịch, nghĩa là chỉ cần tiêm một lần bảo vệ lâu dài khỏi các típ huyết thanh có trong vaccine (27).
Hơn thế, công nghệ vaccine cộng hợp giúp giảm lượng phế cầu khu trú trong vùng mũi hầu, từ đó hạn chế lây nhiễm phế cầu từ người này đến người khác, góp phần làm tăng miễn dịch cộng đồng (27).
Chủng ngừa thế nào là phù hợp sẽ phụ thuộc vào độ tuổi, t́nh trạng sức khỏe và mong muốn của mỗi cá nhân, cũng như kết quả khám sàng lọc của bác sĩ dự pḥng. Do đó, chúng ta nên chủ động trang bị kiến thức và trao đổi với bác sĩ để có được quyết định đúng đắn nhất (28) (29).
Duy tŕ lối sống lành mạnh, giữ vệ sinh cá nhân và khám sức khỏe định kỳ cũng góp phần giảm nguy cơ mắc và điều trị hiệu quả nhiều bệnh, trong đó có các bệnh do phế cầu khuẩn gây ra (25).
