|
Xung đột giữa Nga - Ukraine, Ấn Độ - Pakistan, Trung Đông và châu Phi đang tạo ra áp lực an ninh chưa từng có với ngành hàng không. Khi một đường bay tưởng chừng an toàn bất ngờ biến thành “vùng cấm”, các hãng hàng không buộc phải né tránh, bay vòng hoặc tệ hơn - hủy chuyến không báo trước.
Bầu trời không còn bình yên
Hàng không từng được xem là biểu tượng của toàn cầu hóa. Tuy nhiên, trong giai đoạn 2024-2025, mô hình tưởng chừng ổn định đó đang bị thách thức nghiêm trọng bởi căng thẳng địa chính trị và nguy cơ an ninh gia tăng tại nhiều khu vực trọng yếu.
Lệnh cấm bay qua không phận Liên bang Nga, vốn áp dụng đối với phần lớn các hãng hàng không phương Tây từ năm 2022 đang kéo dài đáng kể các tuyến bay giữa châu Âu và Đông Á. Đường bay London - Tokyo hiện phải vòng qua Bắc Cực hoặc qua lộ trình phía Nam dọc theo Ấn Độ Dương, thay vì đi thẳng qua vùng Siberia như trước. Một chuyến bay từ Frankfurt tới Seoul, trước đây mất khoảng 10 tiếng, nay có thể kéo dài hơn 13 tiếng.
Bản đồ hàng không quốc tế vốn tương đối ổn định trong suốt 2 thập niên qua cũng đang bị chia cắt bởi sự gia tăng của các “vùng không phận hạn chế” hoặc “vùng cấm bay”. Theo phân tích của hãng dữ liệu hàng không OAG, các hãng hàng không đang phải vận hành trong một “môi trường chiến lược giống thời kỳ Chiến tranh Lạnh”, khi mỗi tuyến đường đều bị ảnh hưởng bởi các yếu tố chính trị và quân sự.
Dữ liệu từ Flight Global cho biết, tính đến tháng 6/2025, có ít nhất 22 khu vực trên toàn cầu đang bị cảnh báo hạn chế không phận do xung đột vũ trang hoặc bất ổn nghiêm trọng, bao gồm: miền Đông Ukraine, bán đảo Crimea, phần lớn Syria, khu vực Vịnh Ba Tư, Yemen, Ethiopia, Sudan, vùng Kashmir giữa Ấn Độ - Pakistan và một số khu vực thuộc phía Nam Biển Đông.
Theo Hiệp hội Vận tải hàng không Quốc tế (IATA), việc bay vòng khiến các hãng phải gánh thêm từ 5% đến 15% chi phí nhiên liệu cho cùng một hành trình. Chi phí tăng không chỉ nằm ở nhiên liệu, mà còn bao gồm chi phí bảo hiểm, hao mòn động cơ, thời gian làm việc của phi hành đoàn và rủi ro đối với chuỗi cung ứng.
Việc nhiều chuyến bay bị hủy hoặc điều chỉnh đột ngột khiến hành khách e ngại di chuyển đến các điểm từng là trung tâm kết nối như Tel Aviv (Israel), Karachi (Pakistan) hay Addis Ababa (Ethiopia). Hãng du lịch hàng không TUI (Đức) cho biết đang đầu tư đáng kể vào hệ thống cập nhật dữ liệu rủi ro không phận theo thời gian thực nhằm thích ứng với môi trường bay ngày càng biến động.
Không chỉ các hãng thương mại, doanh nghiệp vận tải như FedEx, DHL hay Qatar Cargo cũng phải rà soát lại toàn bộ mạng lưới hậu cần để bảo đảm khả năng giao hàng đúng hạn - yếu tố sống còn với chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong bối cảnh nhu cầu vận chuyển thiết bị y tế, dược phẩm và linh kiện công nghệ tăng cao, việc một lô hàng chậm 12 giờ do phải bay vòng có thể gây tổn thất vượt xa giá trị kinh tế đơn thuần.
Khi mỗi chuyến bay trở thành một bài toán địa chính trị
Không còn chỉ là hành trình từ điểm A đến điểm B, mỗi chuyến bay quốc tế ngày nay đều phải tính đến một biến số then chốt: an ninh và địa chính trị. Việc tránh các khu vực có xung đột đang trở thành yêu cầu bắt buộc trong công tác điều phối bay.
Theo dữ liệu từ Hiệp hội Phi công châu Âu, chỉ riêng trong năm qua đã ghi nhận ít nhất 41 sự cố liên quan UAV, tín hiệu radar bất thường hoặc nguy cơ bị tên lửa đe dọa, buộc tổ bay phải tự điều chỉnh đường bay hoặc hạ cánh khẩn cấp. Đáng chú ý, có 17 trường hợp phi công tại các hãng hàng không lớn của Đức, Pháp, Hy Lạp và Hà Lan phản đối bay qua không phận gần Syria - Iraq nhưng vẫn bị yêu cầu thực hiện hành trình sau khi công ty bảo hiểm đánh giá “rủi ro ở mức có thể chấp nhận”.
Trước tình trạng thiếu một cơ chế cảnh báo quốc tế thời gian thực, nhiều hãng hàng không phải trông cậy vào nền tảng dân sự như OPSGROUP - hệ thống chia sẻ dữ liệu tình huống do cộng đồng phi công và kiểm soát viên không lưu vận hành độc lập. Tuy nhiên, cơ chế này mang tính tự nguyện, không đủ bao phủ toàn cầu và đặc biệt khó tiếp cận với các hãng tại châu Phi, Nam Á, nơi hạn chế về hạ tầng số và nguồn lực tài chính.
Sự phân tầng về năng lực đảm bảo an ninh hàng không cũng ngày càng rõ nét. Trong khi các hãng phương Tây và Đông Á đầu tư hàng chục triệu USD mỗi năm cho hệ thống camera, huấn luyện phi hành đoàn và bảo vệ cabin, một số hãng khác, điển hình như El Al (Israel), được Nhà nước chi trả tới 95% chi phí an ninh nhờ cơ chế bảo vệ đặc thù. Theo Bộ Tài chính Israel, khoản hỗ trợ này là một phần trong “chiến lược bảo vệ hàng không quốc gia” nhằm đối phó nguy cơ bị tấn công tên lửa từ các nhóm vũ trang trong khu vực.
Tuy nhiên, mô hình này khó có thể nhân rộng tại những quốc gia có ngân sách hạn hẹp như Yemen, Ethiopia hay Pakistan - nơi nhiều tuyến bay dân sự vẫn hoạt động gần khu vực xung đột mà không có biện pháp bảo vệ tương ứng. Ước tính có khoảng 30% các hãng bay nội địa ở Trung Đông và Đông Phi không có hệ thống giám sát rủi ro chủ động, khiến nguy cơ mất an toàn cao hơn mức trung bình toàn cầu.
Trước thực trạng đó, ICAO và IATA đang đẩy mạnh đàm phán về một cơ chế chia sẻ rủi ro hàng không dân dụng mang tính bắt buộc. Đề xuất đang được xem xét bao gồm bản đồ rủi ro theo thời gian thực, đường dây cảnh báo sớm liên khu vực và quy định bảo vệ pháp lý cho quyền từ chối bay vì lý do an toàn. Dù còn tồn tại khác biệt về quan điểm và lo ngại chủ quyền thông tin, các cuộc thảo luận kỹ thuật tại Geneva cho thấy nỗ lực hướng tới đồng thuận đang được nối lại.
Trong bối cảnh không phận quốc tế ngày càng bị phân mảnh bởi xung đột và bất ổn, hợp tác minh bạch và chia sẻ rủi ro là nền tảng cần thiết để tái thiết niềm tin và đảm bảo an toàn bay lâu dài.
|
|
