Câu hỏi còn bỏ ngỏ về vị thế, vai trò của IAEA trong tình hình mới

[Romano]

Khóa họp lần thứ 69 Đại hội đồng Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) đã khép lại, song những câu hỏi về vị thế, vai trò của IAEA trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị gia tăng, hay ranh giới mong manh giữa một thảm họa hạt nhân và giải pháp đột phá cho bài toán an ninh năng lượng, vẫn còn đang bỏ ngỏ.Có sự góp mặt của hơn 2.000 quan chức cấp cao từ các nước, khóa họp năm nay của IAEA tại Vienna, Áo diễn ra giữa ngổn ngang thách thức toàn cầu như sự gia tăng mối đe dọa khủng bố, xung đột quân sự, đối đầu địa chính trị gay gắt… Hàng loạt vấn đề nóng như an ninh hạt nhân ở Ukraine, Trung Đông hay chương trình hạt nhân của Triều Tiên được tập trung thảo luận.

Hội nghị đã ghi nhận một số kết quả quan trọng, nổi bật là việc thông qua nghị quyết áp dụng các cơ chế giám sát hạt nhân tại Trung Đông. Nghị quyết này do Ai Cập soạn thảo, cho thấy nỗ lực của Cairo nhằm ngăn chặn phổ biến vũ khí hạt nhân ở “chảo lửa” Trung Đông - nơi đang chứng kiến những cuộc đối đầu quân sự gay gắt và tính toán chiến lược phức tạp của các bên liên quan. IAEA cũng thông qua nghị quyết về tăng cường hỗ trợ kỹ thuật cho Palestine.Cộng đồng quốc tế đánh giá, IAEA đóng vai trò không thể thay thế trong việc bảo đảm khoa học và công nghệ hạt nhân phục vụ mục đích hòa bình. Tuy vậy, ngày càng xuất hiện nhiều ý kiến hoài nghi về sự lung lay của Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), cùng vai trò của IAEA trong tình hình mới. Câu hỏi đặt ra là, những yếu tố như ngân sách và quyền thanh sát hạt nhân bị giới hạn, các cuộc đối đầu về chính trị, quân sự… có làm suy yếu vai trò “người gác cổng” cho an ninh hạt nhân của IAEA hay không?

Thực tế đã cho thấy thế khó của IAEA trong bối cảnh hiện nay. Cơ quan này thừa nhận, việc giám sát các nhà máy điện hạt nhân ở Ukraine rất khó khăn do hành động quân sự giữa các bên xung đột. IAEA cũng cần khoảng 22 triệu euro để duy trì hoạt động bảo đảm an toàn, an ninh hạt nhân tại Ukraine đến năm 2026. Một thí dụ khác là câu chuyện với Iran. Cơ quan này từng bị Tehran cấm tiếp cận các cơ sở hạt nhân do không có lập trường hay hành động rõ ràng liên quan vụ Israel tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran hồi tháng 6/2025.

Dẫu vậy, IAEA vẫn đạt được nhiều thành tựu nổi bật trong ngăn chặn phổ biến vũ khí hạt nhân, đóng góp cho hòa bình. Phát biểu tại hội nghị ở Vienna, Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi khẳng định, IAEA đã và đang ứng phó hiệu quả các thách thức để hoàn thành sứ mệnh đặc biệt.

Một vấn đề được quan tâm khác là sự rình rập của “bóng ma” hạt nhân, trong bối cảnh mong muốn về một tương lai năng lượng sạch đang thôi thúc các nước phát triển điện hạt nhân. Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 29 Các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP29) nhất trí rằng, thúc đẩy điện hạt nhân là chìa khóa cho chuyển đổi xanh và giảm ô nhiễm không khí. Theo dự báo của IAEA, công suất điện hạt nhân toàn cầu có thể tăng gấp 2,5 lần vào năm 2050. Hiện có 417 lò phản ứng hạt nhân đang hoạt động tại 31 quốc gia trên thế giới.

Tuy vậy, vẫn có ý kiến hoài nghi, dè dặt với giải pháp năng lượng này. Nỗi bất an về các thảm họa hạt nhân luôn tồn tại. Thảm họa Fukushima (Nhật Bản) hồi năm 2011 đã để lại bài học to lớn về việc phải nâng cao độ an toàn của các nhà máy điện hạt nhân, tính toán đến các rủi ro từ thảm họa thiên nhiên như sóng thần, động đất. Bên cạnh đó, Viện Nghiên cứu hòa bình quốc tế Stockholm (SIPRI) cảnh báo, các quốc gia hạt nhân đang triển khai những chương trình “hiện đại hóa sâu rộng”, nâng cấp kho vũ khí hạt nhân. Đây là xu thế đáng lo ngại trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị toàn cầu gia tăng.

Với những câu hỏi còn bỏ ngỏ, bảo đảm an toàn, an ninh hạt nhân vẫn là vấn đề khiến dư luận trăn trở. Cộng đồng quốc tế kêu gọi sự hợp tác chặt chẽ, tinh thần trách nhiệm cao để củng cố lòng tin giữa các quốc gia, qua đó giảm dần những rủi ro về vấn đề hạt nhân.