Theo như cuối tuần qua, căng thẳng leo thang khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố sẽ khôi phục thuế quan ở mức “ba chữ số” đối với hàng hóa Trung Quốc, đáp trả việc Bắc Kinh áp đặt quy định mới. Nhưng ông Donald Trump mới đây lại tỏ ra “sốc” trước động thái bất ngờ của Trung Quốc khi Bắc Kinh tung ra hàng loạt biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, cáo buộc Trung Quốc đang “trở nên rất thù địch”. Vì Trung Quốc lập tức cảnh báo sẽ thực hiện “các biện pháp tương ứng”.
Tuy nhiên, theo phía Trung Quốc, chính việc Washington mở rộng lệnh hạn chế đối với các doanh nghiệp Trung Quốc đã làm căng thẳng leo thang và buộc Bắc Kinh phải siết chặt hơn quyền kiểm soát nguồn khoáng sản quan trọng này. Đất hiếm là nguyên liệu thiết yếu để sản xuất hàng loạt thiết bị điện tử, ô tô và chất bán dẫn.
Cuối tuần qua, căng thẳng leo thang khi ông Trump tuyên bố sẽ khôi phục thuế quan ở mức “ba chữ số” đối với hàng hóa Trung Quốc, đáp trả việc Bắc Kinh áp đặt quy định mới. Trung Quốc lập tức cảnh báo sẽ thực hiện “các biện pháp tương ứng”.
Những động thái ăn miếng trả miếng giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đã khiến thị trường toàn cầu rung chuyển, các ngành sản xuất lo ngại cú sốc nguồn cung, và dấy lên nỗi sợ tái diễn “cuộc chiến thuế quan” giống như đầu năm 2025.
Bộ Thương mại Trung Quốc ngày 13/10 tuyên bố Bắc Kinh vẫn để ngỏ khả năng đối thoại, song nhấn mạnh Washington “không thể vừa đàm phán vừa đe dọa bằng các biện pháp mới”.
Theo các chuyên gia Trung Quốc, phần lớn căng thẳng hiện nay hoàn toàn có thể tránh được nếu chính quyền ông Trump không áp thêm các hạn chế vào cuối tháng 9, khi số doanh nghiệp Trung Quốc bị đưa vào danh sách kiểm soát xuất khẩu tăng mạnh.
Giáo sư Kim Xán Vinh (Jin Canrong), chuyên gia quan hệ quốc tế tại Đại học Nhân Dân (Renmin) và là cố vấn của chính phủ Trung Quốc, cho rằng Bắc Kinh chỉ đang “đáp trả hàng loạt chiêu trò nhỏ nhen” từ phía Washington.
“Sau khi gây tổn hại cho Trung Quốc, Mỹ lại giả vờ vô tội và còn cố đóng vai nạn nhân”, ông Kim viết trên mạng xã hội Weibo.
Từ hòa hoãn đến leo thang
Theo giáo sư Ngô Tâm Bá (Wu Xinbo), Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quốc tế thuộc Đại học Phúc Đán (Fudan) ở Thượng Hải, quan hệ Mỹ - Trung trong mùa hè vừa qua từng có dấu hiệu hạ nhiệt, đặc biệt sau cuộc đàm phán thương mại ở Madrid (Tây Ban Nha) vào tháng 9 và cuộc điện đàm sau đó giữa Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và ông Trump.
Trong cuộc gọi đó, ông Tập đánh giá tích cực tiến trình đối thoại nhưng cảnh báo Washington không nên “áp đặt các biện pháp thương mại đơn phương làm suy yếu thành quả chung”.
Tuy nhiên, chỉ 10 ngày sau, Mỹ mở rộng đáng kể các hạn chế xuất khẩu khi đưa cả công ty con của các doanh nghiệp đã bị trừng phạt vào danh sách, khiến số công ty Trung Quốc bị ảnh hưởng tăng thêm hàng nghìn.
“Từ góc nhìn của Trung Quốc, hành động đó cực kỳ ác ý”, ông Ngô nói. “Nếu sau hơn nửa năm làm việc với Trung Quốc mà Mỹ vẫn chưa nhận ra hậu quả nghiêm trọng của những bước đi như vậy, thì đội ngũ của ông Trump thực sự chưa hiểu rõ Trung Quốc”.
Container hàng hóa của Trung Quốc được chất đầy tại cảng Los Angeles, Mỹ vào ngày 13/10/2025. Ảnh: AFP.
Bộ Thương mại Trung Quốc cũng đưa ra ví dụ mới như kế hoạch của Mỹ đánh phí đối với tàu đóng tại Trung Quốc khi cập cảng Mỹ, cho rằng các hành động này “đã gây tổn hại nghiêm trọng lợi ích của Trung Quốc và bầu không khí đối thoại kinh tế - thương mại song phương”. Bộ này kêu gọi Washington “giữ gìn thành quả đạt được” và cảnh báo sẽ đáp trả nếu ông Trump thực sự áp thuế mới.
Cảm giác “lặp lại quá khứ”
Ông Paul Triolo, chuyên gia về Trung Quốc và công nghệ tại công ty tư vấn Albright Stonebridge, cho rằng tình hình hiện nay gợi nhớ lại vòng xoáy căng thẳng hồi tháng 5.
“Chúng ta lại đang đứng bên bờ vực một lần nữa”, ông nói. “Nhưng lần này, cái giá phải trả còn lớn hơn vì cả hai bên đều hiểu rõ hậu quả”.
Theo ông Triolo, việc Trung Quốc siết chặt kiểm soát đất hiếm là phản ứng “hợp lý và tương xứng” với quy mô các biện pháp của ông Trump, chứ không nhằm tạo lợi thế mới cho vòng đàm phán sắp tới.
Học “chiêu” từ Mỹ
Trung Quốc hiện gần như độc quyền nguồn cung đất hiếm toàn cầu – nhóm 17 nguyên tố kim loại đặc biệt, đóng vai trò quan trọng trong chế biến và tinh luyện.
Quy định mới không chỉ mở rộng số nguyên tố nằm trong diện kiểm soát xuất khẩu mà còn siết chặt các công nghệ sản xuất và ứng dụng ở nước ngoài. Các công ty nước ngoài muốn cung cấp đất hiếm sản xuất tại Trung Quốc hoặc xử lý bằng công nghệ Trung Quốc cho bên thứ ba đều phải xin phép.
Những quy định này khiến ngành công nghiệp toàn cầu – từ sản xuất ôtô đến quốc phòng – chao đảo vì thiếu hụt nguyên liệu. Việc siết nguồn đất hiếm dùng cho sản xuất chip tiên tiến có thể làm chậm đà phát triển của trí tuệ nhân tạo toàn cầu.
Công nhân dọn dẹp một khu mỏ khai thác đất hiếm ở Trung Quốc. Ảnh: Reuters.
Trước làn sóng lo ngại, Bộ Thương mại Trung Quốc khẳng định đây “không phải lệnh cấm xuất khẩu” và các giấy phép vẫn được cấp nếu đáp ứng đủ điều kiện.
Giới phân tích nhận định, biện pháp của Bắc Kinh gần như phản chiếu chiến lược mà Washington áp dụng suốt nhiều năm qua với chất bán dẫn – trong đó có quy định “Sản phẩm trực tiếp nước ngoài” từng được chính quyền ông Joe Biden mở rộng, nhằm hạn chế việc xuất khẩu chip hoặc thiết bị sản xuất bằng công nghệ Mỹ sang Trung Quốc.
Bước đi lần này cho thấy Trung Quốc đang sử dụng chiến thuật tương tự Mỹ. “Từ nhiệm kỳ đầu của ông Trump, qua thời ông Biden và nay là nhiệm kỳ hai, Mỹ đã liên tục chất chồng thuế quan, hạn chế công nghệ và trừng phạt Trung Quốc", ông Ngô Tân Ba nhận định. “Bắc Kinh đã ghi nhớ từng động thái – và giờ là lúc tính sổ”.
Hôm 12/10, ông Trump dường như đổi giọng. Trên mạng xã hội Truth, ông Trump viết: “Mỹ muốn giúp Trung Quốc, không phải làm hại nước này. Đừng lo, mọi chuyện sẽ ổn thôi!”.
Giáo sư Vương Nghĩa Quy (Wang Yiwei) tại Đại học Nhân Dân cho rằng Trung Quốc đã nghiên cứu kỹ cách ứng phó với ông Trump từ nhiệm kỳ đầu, nay “đã chuẩn bị đầy đủ – hiểu rõ nghệ thuật đàm phán, chiến thuật và điểm yếu của nước Mỹ”.
“Hiện tại, chính Mỹ mới là bên đang lo lắng – không phải Trung Quốc”, ông nói, đồng thời nhận định ông Trump cũng chịu sức ép lớn trong nước do tình trạng chính phủ đóng cửa kéo dài.
Với quyền kiểm soát chặt chẽ nguồn đất hiếm, ông Vương khẳng định sự phụ thuộc của Mỹ vào Trung Quốc vẫn sẽ tiếp tục, ít nhất trong ngắn hạn.
“Thông điệp gửi tới Mỹ là: hãy thực tế – hợp tác với Trung Quốc vẫn là lựa chọn tốt hơn”, ông Vương nói.
