Một bác sĩ làm việc ở khu Lão khoa trong một bệnh viện bên Đức, có nói với tôi rằng, người cao tuổi lúc cho nhập viện, trong xét nghiệm máu bao giờ cũng có chỉ số định lượng vitamin B12 bị thiếu hụt. Đa số đều bị thiếu vitamin B12. Và phải cho chích bổ sung vitamin B12 với liều cao liên tục trong 5 ngày. Khi cho xuất viện, chuyển hồ sơ về cho bác sĩ gia đình sẽ bổ sung thêm B12 tiếp.
(Minh họa)
Còn nhớ, hồi nhỏ tôi thường nghe quảng cáo trên radio: thuốc
Activist làm từ gan bò tươi Hoà Lan, bổ máu,… Bây giờ mới biết, B12 đâu chỉ là bổ máu không thôi, mà còn liên quan đến những chuyện đáng buồn khác của tuổi già. Tê tay tê chân. Đi đứng lạng quạng còn cắn răng chịu, nhưng trí nhớ mơ hồ thì chỉ làm khổ cho con cháu.
Vì sao tuổi già thường bị thiếu vitamin B12?
Dân Tây ăn bò bít-tết, bò lagu,… thường xuyên mà còn bị thiếu B12, huống chi thế hệ chúng ta, cơm rau là chính, thịt cá chỉ họa hoằn. Sau này rủng rỉnh hơn, thì thịt cá cũng chỉ nhấm nháp. Thực phẩm giàu vitamin B12 là trứng, sữa ,thịt cá, nhất là gan bò và nghêu sò. Già rồi, ăn được là bao?
Người trẻ ăn uống đầy đủ thì tỷ lệ hấp thu B12 đâu khoảng 50%. Ăn thịt cá nhiều quá thì tỷ lệ hấp thu sẽ giảm dần đi. Thừa mứa B12 rồi hấp thu thêm chi nữa, cho đào thải ra ngoài hết.
Người già, mức hấp thu vitamin B12 chỉ ở trong mức 10% là cao. Bệnh tật, hoặc uống thuốc bị
"kỵ rơ" thì việc hấp thu chỉ còn vài phần trăm, có khi là zero. Tại sao vậy?
Lớn tuổi, bệnh tật mãn tính đủ thứ: đau bao tử, giảm tiết acid dịch vị, hay uống thuốc metformin trị tiểu đường,… đều có ảnh hưởng không hay đến việc hấp thu vitamin B12.
Ăn uống kém và bệnh tật là hai nguyên nhân chính dẫn đến cơ thể bị thiếu vitamin B12 ở tuổi già. Ăn uống kém thì việc cung cấp B12 cũng không đủ. Bệnh tật lại làm hấp thu B12 sẽ kém đi.
Thật ra, B12 được dự trữ ở lá gan, đủ xài trong vài ba năm. Nhưng do xuất nhiều, nhập ít, thì gan bắt đâu
"chơi trò… hà tiện, phân phối B12 theo diện… chính sách". Cơ thể bắt đầu bị thiếu B12 ngay từ lúc này, chứ không phải chờ đến lúc kho bị cạn kiệt. Triệu chứng lúc ẩn lúc hiện, kéo dài cả nhiều năm, nhưng chúng ta lại bỏ qua, không để ý. Đến khi nguồn dự trữ B12 đến mức báo động, thì triệu chứng hiện ra sẽ rõ hơn, tay chân bị tê dại, đi đứng quờ quạng.
Con đường hấp thu vitamin B12, câu chuyện ngôn tình của cơ thể
Con đường hấp thu B12 hấp dẫn như chuyện…ngôn tình. Tôi kể các bạn nghe chơi, và dĩ nhiên, tôi sẽ lược bỏ ra yếu tố hàn lâm để khỏi hại đến não.
Vitamin B12 là thứ yếu ớt, không thể tự đứng một mình. Trong mọi tình huống đều phải bám vào một protein nào đó để có thể tồn tại.
Trong thực phẩm như gan bò chẳng hạn, B12 gắn với một loại protein để được yên thân.
Khi vào trong bao tử, B12 lại vứt bỏ protein này, đi gắn với với một protein khác, có tên là
transcobalamin I. Muốn bỏ protein phải cần nhờ đến acid dịch vị, và men pepsin. Đau bao tử, phải uống thuốc kháng tiết acid để được giảm đau. Thiếu dịch vị acid trong bao tử là một trong những nguyên nhân làm giảm việc hấp thu B12.
Đi xuống tá tràng (phần đầu của ruột non), vitamin B12, nhờ có men trypsin tụy tạng, B12 loại bỏ protein transcobalamin I vừa mới được
"gá nghĩa" ở bao tử, để bám vào một protein khác,gọi là yếu tố
IF- Glycoprotein. Yếu tố IF này cũng được sản xuất từ tế bào niêm mạc ở bao tử. Bởi vậy, khi bị viêm teo bao tử thì vitamin B12 rất khó được hấp thu.
B12 bám vào IF rồi đi xuống hồi tràng (phần cuối của ruột non) rồi hấp thu vào máu. Vào máu rồi, B12 lại bỏ protein IF đã giúp mình được hấp thu, để bám vào một protein khác có tên là
transcobalamin II. Đây mới chính là dạng vitamin B12 hoạt động.
Từ đây, B12 mới đi vào các mô (để làm việc), hoặc đi vào gan (để dự trữ).
Bạn xemi đó, B12 cứ đi
"lang chạ" đủ thứ. Vi Tiểu Bảo cũng phải bái sư. Một tên vô lại chỉ biết vơ vét thêm vào, chứ không chịu nhả ra, còn kẻ B12, xong việc rồi lại lạnh lùng cho chia tay.
Thật ra có nhiều tình tiết rắc rối trong cơ chế hấp thu B12, khi tôi vừa đọc, vừa tra cứu lia lịa. Cao hứng
"để ngôn tình hóa" cơ chế hấp thu B12 chỉ là mua vui cho đời. Thú thiệt, tôi đọc muốn bể cái đầu. Trong héo ngoài tươi!
Tá thán như thế thôi, ngôn tình ít ra cũng giúp cho bạn đọc, hiểu vì sao khi đau bao tử, tùy mức độ bệnh lý, thì gần như bị thiếu hụt vitamin B12, chỉ là ít hay nhiều mà thôi!.
Nói tóm lại,
- Protein (transcobalamin I) giúp B12 tồn tại trong bao tử.
- Protein (yếu tố IF) giúp B12 hấp thu vào vào máu.
- Còn protein (transcobalamin II) giúp B12 lưu thông trong máu để hoạt động.
Thiếu vitamin B12 thì ra sao?
1/ Thiếu máu: Thiếu vitamin B12 thì bị thiếu máu vì hồng cầu sẽ to bất thường. Hồng cầu mà to lên thì tốt chứ sao lại bị bất lợi? Vitamin B12 giúp tạo ra tế bào hồng cầu ở tủy xương. Thiếu vitamin B12 thì hồng cầu lúc tạo ra sẽ bị dị tật, chỉ to xác mà nhân thì nhỏ, không làm ăn được gì cả. Hậu quả là thiếu hồng cầu thứ thiệt để chuyên chở ôxy, nên da dẻ bị nhợt nhạt, khó thở, tim đập nhanh. (thường khi xét nghiệm sẽ lòi ra thêm vitamin B9, để chắc chắn thiếu B12 là thủ phạm, hoặc cả hai là đồng phạm)
2/ Tê tay chân – Đi đứng lạng quạng: Vitamin B12 giúp tổng hợp myelin, một chất bao bọc sợi thần kinh để giúp bảo vệ. Nếu myelin bị tổn thương, sẽ gây ra chứng bị tê tay chân, yếu cơ, đi đứng loạng choạng, dễ bị mất thăng bằng
3/ Đầu óc bị lộn xộn: Tổn thương dây thần kinh có thể làm suy giảm nhận thức, trí nhớ kém, tăng nguy cơ sa sút trí tuệ.
Cơ thể bị thiếu vitamin B12, không nhất thiết là 3 triệu chứng trên sẽ xảy ra cùng một lúc, mà tùy theo mức độ thiếu ít hay nhiều. Thông thường, triệu chứng có liên quan đến hệ thần kinh ngoại biên sẽ xảy ra trước, nghĩa là bị tê chân tê tay. Thiếu B12 nhiều hơn, thì đi đứng bị mất thăng bằng do tủy sống bị tổn thương, dẫn đến rối loạn vận động. Sau đó mới đến trí nhớ lung tung, và bị thiếu máu. Thiếu máu thì sẽ
"lộ hàng" quá rõ, da dẻ nhợt nhạt. Lúc này thiếu B12 đã khá trầm trọng rồi. Đi thử máu sẽ thấy số lượng hồng cầu to sẽ tăng lên bất thường.
Tóm lại, người cao tuổi nếu thiếu vitamin B12 sẽ bị tổn thương hệ thần kinh ngoại biên (tê tay chân) thường thấy xuất hiện đầu tiên, sau đó đến rối loạn về thăng bằng, và cuối cùng là rối loạn về nhận thức và thiếu máu là giai đoạn muộn hơn. Phát hiện sớm và bổ sung kịp thời sẽ giúp phòng ngừa các biến chứng nặng.
Thử máu có biết bị thiếu B12 hay không?
Được. Xét nghiệm máu thông thường nhất là chỉ số về định lượng vitamin B12 trong huyết thanh.
Giá trị B12 từ 200–900 pg/mL được xem là bình thường. Dưới 200 pg/mL được xem là thiếu. Đơn vị pg là viết tắt của picogram.
Tuy nhiên, một số bệnh viện, chọn ngưỡng 400 pg trở lên đối với người già để tạm xem là bình thường và tiếp tục cho theo dõi.
Kết quả xét nghiệm B12 ảo
Điều đáng buồn là, chỉ số về định lượng vitamin B12 trực tiếp trong huyết thanh đôi khi lại cho kết quả ảo. Vì sao?
Có khoảng 60-70% lượng B12 trong cơ thể được dự trữ ở gan. Phần còn lại ở các mô khác như thận, cơ,…). Chỉ chưa đầy 1% lượng B12 có trong máu. Đó là lý do vì sao đơn vị của B12 trong máu là pico (1 pico=một phần ngàn tỷ gram). Siêu nhỏ để tưởng tượng ra.
Chưa hết, B12 trong máu lại có hai dạng:
- Dạng B12 hoạt động (khi nó gắn với transcobalamin II), và
- Dạng B12 bất hoạt (khi nó gắn với transcobalamin I, giống như B12 khi mới chui vào được bao tử).
Đâu có ai muốn đo số lượng B12 bất hoạt làm chi, nhưng nó nằm lẫn trong huyết thanh thì đành chịu. Nếu lượng B12 bất hoạt này, vì lý do nào đó, xuất hiện ra nhiều bất thường, thì kết quả xét nghiệm máu cho thấy chỉ số B12 trên 200pg/mL, vượt mức yêu cầu, nhưng thật ra lại thiếu. Một số bệnh viện chọn con số trên 400 pg với người lớn tuổi để yên tâm là do lý do đó.
Nếu trên 400 pg/mL mà đi đứng, đầu óc vẫn còn lạng quạng thì sao? Thì sẽ dùng tới các xét nghiệm khác, tuy không đo trực tiếp chỉ số B12, nhưng có tính đặc thù hơn để xác định liệu rằng có bị thiếu B12 hay không. Đến đây thì phải đến bác sĩ chuyên khoa để họ chỉ định xét nghiệm nào cần nên bổ sung, cho đánh giá kết quả, và cách điều trị phù hợp. Còn chạy theo đốc tờ Gu-gồ là thua.
Bổ sung B12 ra sao cho đúng?
Cách thông thường nhất là uống bổ sung vitamin B12, liều từ 1.000–2.000 mcg, cao hơn nhiều so với nhu cầu bình thường (2,4 mcg/ngày). Lý do là vì người lớn tuổi việc hấp thu B12 rất kém. Cho nạp đầy đủ, thì B12 dự trữ trong gan, đủ xài vài ba năm. Nhưng vẫn nên tiếp tục cho nạp, vì nếu dự trữ B12 còn ít, gan sẽ nhả B12 một cách hà tiện, thì cơ thể mình cũng bị kẹt.
Người ăn chay trường, chắc chắn là bị thiếu B12, vì trong rau quả hầu như không có B12. Rất may là các viên B12 hiện nay được làm bằng phương pháp lên men, nên vẫn được dùng để cho bổ sung được.
Đó là nói về trường hợp hợp thiếu B12 nhẹ. Còn nếu thiếu nhiều, chẳng hạn như bị viêm teo bao tử, tùy theo mức độ nhiều hay ít, thì chỉ còn cách là chích B12 với liều cao trong thời gian ngắn để né đường tiêu hóa. Đếnnước này nên đi gặp bác sĩ, đừng chơi ngông, mua ống B12 về nhà tự
"choác". Rất phiền!
Sau vài tháng bổ sung, kết quả nói chung có thể thấy cải thiện (tê tay, đi đứng lạng quạng,…) Nhưng nếu đã bị thiếu B12 kéo dài, thì có thể không thể hồi phục hoàn toàn.
Còn nếu vẫn không thấy có cải thiện, có thể là do nguyên nhân khác. Đó là lý do vì sao, bệnh viện bên Đức, mà tôi nói ở trên, người già nhập viện là cho thử B12 ngay. Thiếu thì chích bổ sung B12 luôn. Có nhiều nguyên nhân gây ra những triệu chứng giống như thiếu B12 (tê tay chân, đi đứng lạng quạng, trí nhớ lung tung,…). Loại bỏ nguyên nhân thiếu vitamin B12 ra trước, rồi tính sau…
Cà phê tuổi già, miễn sao đừng bị lãng đãng
Người lớn tuổi thường bị thiếu vitamin B12 trong người. Uống thuốc đau bao tử, hay uống metformin (trị tiểu đường) lâu ngày, chưa cần phải già cũng bị thiếu B12. Thiếu thì cho bổ sung thêm, ít ra cũng cỡ 1.000 mcg/ngày. May ra thì trí nhớ khỏi bị mơ hồ, vui vẻ cà phê tuổi già là được rồi.
Còn nhiều chuyện đáng nói quanh mấy loại vitamin nhỏ xíu này, hẹn các bạn ở bài sau.
Vũ Thế Thành
