Khi luật sư bảo “có quyền kiện”, còn dân thì trôi theo dòng lũ
Sau trận xả lũ giữa tháng trước của thủy điện Sông Ba Hạ, cả vùng Phú Yên ngập chìm trong nước đục. Người thì chạy không kịp, kẻ mất trắng nhà cửa, trâu bò, lúa má. Nhiều người vừa thoát chết đã phải ngủ màn trời chiếu đất, chưa kịp hoàn hồn thì trên báo lại xuất hiện câu nói lạnh như thép: “Muốn kiện thủy điện, người dân phải chứng minh thiệt hại.”
Luật sư Hà Hải, phó chủ nhiệm Đoàn Luật Sư TP.HCM, khẳng định rằng nếu có căn cứ cho thấy chủ đập, nhà máy thủy điện là nguyên nhân gây thiệt hại thì người dân Phú Yên, Đồng Nai… có quyền yêu cầu bồi thường cả vật chất lẫn tinh thần theo Bộ Luật Dân Sự. Thậm chí, người dân còn có thể đề nghị Viện Kiểm Sát tham gia đại diện khởi kiện. Trên giấy, mọi thứ có vẻ rất “đúng quy trình”: có luật, có quyền, có cơ quan “bảo vệ pháp luật”. Nhưng bên dưới những dòng chữ đẹp đẽ ấy là tiếng thở dài rất thật: “Đã có tập đoàn mafia bảo kê phía sau rồi, kiện bằng niềm tin.”
Gánh nặng “chứng minh thiệt hại” đặt lên vai người vừa chạy lũ
Luật sư Nguyễn Thị Kim Vinh, một cựu thẩm phán, hướng dẫn rất chi tiết: muốn kiện thì dân phải chụp ảnh, quay video hiện trường; phải có biên bản kiểm kê tài sản, giấy tờ chứng minh quyền sở hữu; phải nhờ hội đồng định giá của nhà nước hoặc tổ chức thẩm định độc lập xác định giá trị thiệt hại. Nói tóm lại, người dân phải tự biến mình thành… điều tra viên, định giá viên và thư ký tòa án, ngay sau khi vừa bơi trong nước lũ để cứu thân, cứu con.
Nhưng thực tế thì sao? Nhiều người đã chua chát bình luận: “Tôi nói cúp điện, điện thoại hết pin, đồ đạc trôi hết thì lấy gì mà chụp?” Khi nước ập vào lúc nửa đêm, tràn qua mái nhà, người ta chỉ còn một bản năng duy nhất là ôm con, dìu cha mẹ già chạy. Ai còn đủ bình tĩnh đứng giữa dòng lũ mà giơ điện thoại lên quay clip “làm bằng chứng pháp lý”? Nhà trôi, trâu bò trôi, tivi, tủ lạnh trôi ra sông, rồi được sóng đánh dạt ra biển – lúc đó ai sẽ “trích lục” từng con gà, con vịt, từng mét vuông rau màu để nộp lên tòa?
Thế nên dân mới mỉa: “Chắc tới lúc chết cũng phải ngồi dậy chứng minh tại sao chết chứ người sống không được nói”, hay “thiệt hại rõ như ban ngày mà còn bắt chứng minh”. Khi công lý được định nghĩa bằng những bộ hồ sơ mà người nghèo không bao giờ đủ sức chuẩn bị, thì câu “con kiến kiện củ khoai” bỗng dưng trở thành giáo trình pháp lý vỡ lòng của cả một vùng lũ.
Con kiến, củ khoai và niềm tin đã cạn
Không phải ngẫu nhiên mà bên dưới tin “dân có thể kiện thủy điện” là cả một rừng bình luận chua chát. Người thì cười khẩy: “Kiện á? Kiện củ khoai nha. Tôi thách cả VN kiện được đấy.” Người thì buông câu gọn lỏn: “Ở Việt Nam mà đi kiện hả trời, khó hơn lên trời.” Có người còn nói thẳng: “Dân màn trời chiếu đất không thấy hay sao mà còn kêu chứng minh thiệt hại.”
Trong mắt nhiều người, câu chuyện kiện tụng này chỉ là màn kịch quen thuộc: trên báo, các vị chức sắc, luật sư nói đầy đủ quy trình, điều khoản, nghị quyết; dưới ruộng, người dân đứng nhìn rơm rạ, hoa màu, trâu bò trôi lềnh bềnh, không biết lấy gì làm “bằng chứng”. Thậm chí có người còn châm biếm: “Ngày xưa đi lính cách mạng không có người làm chứng còn không được công nhận có công, huống chi là dân đen đi kiện thủy điện.”
Khi niềm tin đã mòn, câu “kiện tới đời con đời cháu” không còn là lời đùa nữa, mà là cảm giác có thật: công lý một chiều, ai có tiền, có thế, có “bảo kê chống lưng” thì thắng; ai chỉ có đôi bàn tay trắng sau lũ thì… ráng chịu.
Khi thủy điện xả lũ, ai chịu trách nhiệm ngoài… ông trời?
Người ta vẫn lập luận: nếu không xả kịp, vỡ đập thì “không còn dân sống sót để mà kiện”. Lập luận đó nghe qua thấy hợp lý, nhưng lại che đi câu hỏi cốt lõi: tại sao quy trình vận hành hồ chứa, quy trình cảnh báo dân, quy hoạch hạ du… cứ mỗi mùa mưa lại là một màn đánh cược sinh mạng dân nghèo?
Nếu thủy điện được xây, điện được bán, lợi nhuận được chia, thì trách nhiệm khi xả lũ bất ngờ, khi cảnh báo muộn, khi dân “không kịp chạy thoát thân” phải thuộc về ai? Tại sao câu trả lời luôn bị đẩy dần từ doanh nghiệp, từ cơ quan quản lý về phía… người dân, với câu thần chú duy nhất: “phải chứng minh thiệt hại”? Công lý, nếu chỉ đứng trên bờ cao nhìn xuống, ghi chép vài dòng “thủy điện xả lũ đúng quy trình”, rồi quay lưng đi, thì với người vùng lũ, nó chẳng khác nào một trận lũ thứ hai, lũ vô hình tràn vào niềm tin, vào lòng tự trọng.
Nếu kiện chỉ còn trên miệng, thì luật pháp cũng chỉ còn trên giấy
Về mặt lý thuyết, việc luật sư nhắc đến quyền kiện thủy điện là một tín hiệu tích cực: ít ra pháp luật cũng thừa nhận người dân không phải là kẻ chịu trận vĩnh viễn. Nhưng nếu gánh nặng chứng minh được đặt quá cao, nếu hệ thống điều tra – định giá – xét xử không minh bạch, nếu người dân không có hỗ trợ pháp lý thật sự, thì quyền đó sẽ chết non ngay từ ngưỡng cửa tòa án.
Một nhà nước muốn được gọi là “của dân, do dân, vì dân” thì không thể bỏ mặc những bà con đã “oằn mình trong lũ, mất nhà, mất người, mất tài sản” rồi quay lại bắt họ tự bơi giữa mê cung thủ tục. Nếu thật sự tôn trọng sinh mạng và tài sản của người dân, chính quyền phải chủ động điều tra, thu thập chứng cứ, tổ chức định giá, đứng về phía nạn nhân để buộc thủy điện chịu trách nhiệm – chứ không phải đứng trên bục nói “dân có quyền kiện”, rồi bỏ mặc họ… “chứng minh bằng niềm tin”.
Bởi vì, nếu cuối cùng tất cả chỉ dừng lại ở mấy dòng “hướng dẫn pháp lý” trên mặt báo, thì trận lũ ở Phú Yên sẽ không chỉ cuốn đi nhà cửa, ruộng vườn, mà còn cuốn theo cả niềm tin mong manh còn sót lại của người dân vào hai chữ… công lý.
