Sau nhiều tháng căng thẳng bị dồn nén, chiếc đồng hồ của cuộc xung đột Ukraine dường như bắt đầu dịch chuyển khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố sẽ điện đàm với người đồng cấp Nga Vladimir Putin vào ngày 19/5.
Cuộc trao đổi được kỳ vọng mở đường cho lệnh ngừng bắn đầu tiên có thể đạt được qua đối thoại cấp cao giữa hai nhà lãnh đạo có ảnh hưởng quyết định đến cục diện chiến trường. Điều này cũng cho thấy, niềm hy vọng về một lối thoát cho chiến tranh đang thấp thoáng dần hiện hình.
Bình luận về cuộc điện đàm ngày 19/5, giới quan sát dự đoán hai nhà lãnh đạo sẽ thảo luận về một lệnh ngừng bắn tạm thời, cụ thể là, đề xuất ngừng bắn 30 ngày mà Mỹ và châu Âu đã đưa ra gần đây, cũng như khả năng tổ chức hội nghị thượng đỉnh trực tiếp giữa họ trong tương lai. Moscow tỏ ý hoan nghênh nỗ lực trung gian hòa giải của Washington, dù “đang tiến chậm hơn mức ông Donald Trump mong muốn”. Trên thực tế, trong cuộc điện đàm trước đó vào ngày 18/3, hai bên đã có cuộc trao đổi kéo dài về vấn đề Ukraine.
Cuộc điện đàm ngày 19/5 giữa hai nhà lãnh đạo Nga - Mỹ làm dấy lên hy vọng về một lối thoát cho cuộc chiến. Ảnh: France 24
Thông cáo Nhà Trắng khi đó cho biết, hai tổng thống cùng nhấn mạnh “sự cần thiết phải có hòa bình và lệnh ngừng bắn ở Ukraine” và nhất trí rằng xung đột này “cần kết thúc bằng một nền hòa bình lâu dài”. Tuy nhiên, việc đạt được một lệnh ngừng bắn toàn diện ngay lập tức vẫn còn là dấu hỏi lớn khi những bất đồng cốt lõi giữa Moscow và Kiev chưa được hóa giải. Do đó, giới chức kỳ vọng ít nhất cuộc gọi lần này có thể thống nhất được một số bước giảm xung đột hạn chế. Cũng trong ngày 19/5, người đứng đầu Nhà Trắng cũng dự kiến điện đàm với người đồng cấp Volodymyr Zelensky và tham vấn lãnh đạo các nước đồng minh NATO. Động thái này nhằm đảm bảo Washington duy trì phối hợp chặt chẽ với Kiev và châu Âu về định hướng đàm phán.
Trong tiến trình tìm kiếm hòa bình cho Ukraine, vai trò của các cường quốc phương Tây - đặc biệt là Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) - vừa mang tính thúc đẩy, lại vừa tiềm ẩn những nhân tố có thể cản trở nỗ lực hòa đàm. Một mặt, Washington và Brussels đang phối hợp gia tăng sức ép ngoại giao lẫn kinh tế lên Moscow nhằm buộc Nga phải nghiêm túc thương lượng. Mặt khác, cách tiếp cận khác biệt và những “lằn ranh đỏ” riêng của mỗi bên đôi khi tạo ra mâu thuẫn, thậm chí làm chậm tiến trình đàm phán.
Trong những tuần qua, các lãnh đạo châu Âu đã chủ động tăng cường phối hợp với chính quyền Tổng thống Donald Trump để thống nhất phản ứng trước kết quả đàm phán Nga-Ukraine. Thực tế, các nước châu Âu từ đầu tháng 5 đã chuẩn bị sẵn phương án trừng phạt bổ sung nếu Tổng thống Vladimir Putin bác bỏ đề xuất ngừng bắn 30 ngày. Thượng nghị sĩ Mỹ Lindsey Graham thậm chí đã đệ trình một dự luật bao gồm gói trừng phạt “mạnh chưa từng có” với sự ủng hộ rộng rãi tại Quốc hội, phòng trường hợp Moscow tiếp tục từ chối đàm phán nghiêm túc.
Trong bối cảnh đó, một khác biệt quan trọng là nhịp độ và điều kiện áp đặt trừng phạt. Giới chức châu Âu tỏ ra cứng rắn hơn, muốn dùng ngay “cây gậy” kinh tế để buộc Nga phải xuống thang, trong khi ông Donald Trump ưu tiên thử cơ hội thương lượng trực tiếp với người đồng cấp Vladimir Putin trước. Tuy vậy, sau cuộc gặp Istanbul không mang lại ngừng bắn như kỳ vọng, Washington và Brussels dường như đã tìm lại tiếng nói chung. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tuyên bố EU đang soạn gói trừng phạt mới nhằm “tăng thêm áp lực” lên Nga vì “ông ấy (Putin) không muốn hòa bình”.
Trong khi đó, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cũng cảnh báo rằng nếu Tổng thống Vladimir Putin tiếp tục từ chối lệnh ngừng bắn, “chúng ta sẽ phải đáp trả và leo thang trừng phạt”, đồng thời cho biết các biện pháp trừng phạt bổ sung đang được châu Âu và Mỹ “tái thiết kế” để tăng hiệu quả. Tuy nhiên, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov lên án các “tối hậu thư” của EU, nhấn mạnh “ngôn ngữ tối hậu thư là không thể chấp nhận được đối với Nga... Không thể nói chuyện với Nga bằng ngôn ngữ như vậy”.
Với cuộc điện đàm Trump - Putin sắp diễn ra, câu hỏi lớn đặt ra là: Liệu có cơ hội nào cho một lệnh ngừng bắn ở Ukraine sau ngày 19/5? Tín hiệu từ các tuyên bố và động thái hiện tại của các bên cho thấy triển vọng ngừng bắn hoàn toàn vẫn rất mong manh, dù áp lực vì hòa bình đang gia tăng hơn bao giờ hết. Phía Ukraine và phương Tây đã thống nhất mục tiêu trước mắt: một lệnh ngừng bắn nhân đạo tạm thời, kéo dài khoảng 30 ngày, không kèm điều kiện tiên quyết. Đây được coi như bước đệm để tạo không gian cho đàm phán thực chất về hòa bình lâu dài. Tổng thống Zelensky khẳng định đó là ưu tiên hàng đầu của Kiev, bởi chỉ khi im tiếng súng, các bên mới có thể bàn thảo nghiêm túc các điểm chính trị gai góc (như biên giới và an ninh).
Về phần mình, Nga chưa bác bỏ thẳng thừng ý tưởng ngừng bắn, nhất là khi đang chịu sức ép lớn. Việc Điện Kremlin chấp nhận phái đoàn tới Istanbul gặp Ukraine sau thời gian dài bế tắc cho thấy Moscow ít nhất sẵn sàng lắng nghe đề xuất ngừng bắn của ông Trump (dù ông Putin không trực tiếp tham dự). Hơn nữa, Moscow đã đồng ý trao đổi tù binh quy mô lớn và bóng gió về khả năng tiếp tục thương lượng, cho thấy họ muốn tỏ thiện chí nhất định.
Đây có thể là những bước “xuống thang” nhỏ để tránh bị cô lập thêm và câu giờ chờ tình hình thuận lợi hơn. Tuy nhiên, khi xét đến các tuyên bố công khai gần đây của Nga, Ukraine, Mỹ, NATO và EU, người ta không khỏi hoài nghi về khả năng sớm đạt được lệnh ngừng bắn thực sự sau cuộc gọi 19/5. Dù vậy, không phải không có tia hy vọng le lói cho một lệnh ngừng bắn (dù là hạn chế). Theo giới chuyên gia, một lệnh ngừng bắn hạn chế, nếu đạt được, chỉ giảm đau khổ cho thường dân chứ khó làm thay đổi cục diện quân sự.
Trong kịch bản lạc quan nhất, cuộc điện đàm ngày 19/5 có thể tạo cú hích chính trị để các bên tiến gần hơn tới ngừng bắn. Việc hai nhà lãnh đạo cao nhất trực tiếp đối thoại sau thời gian dài căng thẳng sẽ gửi thông điệp mạnh mẽ về thiện chí hòa bình, đồng thời gây sức ép lên cấp dưới phải nghiêm túc đàm phán. Nếu hai nhà lãnh đạo đạt đồng thuận về một số nguyên tắc cơ bản - chẳng hạn ngừng bắn nhân đạo, trao đổi tù binh, không tấn công dân thường - thì đó sẽ là bước tiến quan trọng đầu tiên trên con đường dài tới hòa bình. Khi ấy, cộng đồng quốc tế (đặc biệt là Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ, Saudi Arabia - những nước đóng vai trò trung gian) có thể vào cuộc hỗ trợ giám sát thực thi ngừng bắn và chủ trì các vòng hòa đàm kế tiếp.
Ngược lại, nếu cuộc gọi 19/5 không mang lại kết quả cụ thể, cục diện xung đột có nguy cơ quay lại vòng luẩn quẩn: Giao tranh tiếp diễn, đàm phán đình trệ, và các bên leo thang “cuộc chiến trừng phạt”. EU đã tuyên bố sẽ xúc tiến gói trừng phạt mới ngay cuối tháng 5 nếu Nga không chịu ngừng bắn và Mỹ cũng chịu sức ép phải có hành động tương tự. Khi đó, Điện Kremlin có thể đáp trả bằng việc gia tăng chiến dịch quân sự hoặc tìm cách lách cấm vận thông qua bên thứ ba - khiến chiến tranh càng kéo dài và cơ hội đàm phán càng xa vời.
Tóm lại, khả năng đạt được lệnh ngừng bắn sau ngày 19/5 tuy không phải không có, nhưng sẽ phụ thuộc hoàn toàn vào thiện chí và tính toán của các bên liên quan. Những tuyên bố cứng rắn gần đây từ Nga, Ukraine, Mỹ, NATO và EU cho thấy mỗi bên đều có “lằn ranh đỏ” riêng, khiến điểm chung rất hẹp. Cuộc điện đàm lần này được xem như phép thử quan trọng: Nếu hai nhà lãnh đạo tìm được tiếng nói chung ở mức tối thiểu, hy vọng hòa bình cho Ukraine sẽ được nhen nhóm; ngược lại, thế giới có thể sẽ phải chuẩn bị tâm lý cho một cuộc chiến còn kéo dài. Dù kết quả ra sao, việc Washington và Moscow chịu đối thoại trực tiếp đã là tín hiệu tích cực. Phần còn lại phụ thuộc vào ý chí thực sự của Điện Kremlin trong việc “dứt điểm” cuộc chiến, cũng như sự thống nhất kiên định của phương Tây trong việc vừa hỗ trợ Ukraine, vừa tạo áp lực và lộ trình phù hợp để Nga chấp nhận một nền hòa bình công bằng và bền vững.
