|
Các cuộc đàm phán về một thỏa thuận hạt nhân tiềm năng mới giữa Mỹ và Iran một lần nữa rơi vào bế tắc. Giữa tình trạng đình trệ này, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đề nghị giúp làm trung gian một thỏa thuận, khi nói với Tổng thống Trump rằng ông sẵn sàng đóng vai trò hòa giải, theo Meduza.
Nhưng sự tham gia của Moscow vào các cuộc đàm phán này sẽ mang lại lợi ích gì cho Washington và Tehran? Và Điện Kremlin sẽ được gì? Liệu Tổng thống Putin có thể giải mã bế tắc hạt nhân kéo dài hàng thập kỷ?
Vấn đề nan giải từ lâu
Theo Meduza, chương trình hạt nhân của Iran đã là mối bận tâm dai dẳng đối với các nhà hoạch định chính sách của Mỹ trong suốt thế kỷ 21. Mọi tổng thống Mỹ trong giai đoạn này — George W. Bush, Barack Obama, Donald Trump, Joe Biden, và giờ đây lại là ông Trump — đã tìm cách, bằng cách này hay cách khác, thuyết phục hoặc gây áp lực lên Tehran để ngăn chặn nước này trở thành một mối đe dọa hạt nhân khác trong khu vực.
Khát vọng hạt nhân của Iran có từ những năm 1960. Vị Shah (vua) cuối cùng của nước này, Mohammad Reza Pahlavi, đã kiên trì biến Iran thành cường quốc hạt nhân hàng đầu ở Trung Đông. Vào thời điểm đó, Tehran nhập khẩu tất cả công nghệ từ Mỹ và châu Âu, có nghĩa là toàn bộ quá trình nằm dưới sự giám sát quốc tế chặt chẽ. Nhờ đó, chương trình hạt nhân của Iran không gây lo ngại cho các cường quốc lớn trên thế giới.
Sau cuộc cách mạng năm 1979, tất cả các dự án hạt nhân của Shah đều bị bỏ dở — không một nhà máy điện hạt nhân nào được hoàn thành trong thời gian ông trị vì. Vấn đề được khôi phục vào những năm 1990, khi Cộng hòa Hồi giáo mời Nga xây dựng một nhà máy điện hạt nhân ở thành phố Bushehr. Ban đầu, điều này không gây nhiều báo động, vì các quốc gia từ Mỹ đến Trung Quốc coi đây là một dự án hạn chế, được giám sát.
Mọi thứ thay đổi vào năm 2003, khi Iran bị phát hiện đã bí mật nghiên cứu phát triển vũ khí hạt nhân. Tổng thống Iran lúc bấy giờ, Mohammad Khatami, tìm cách xoa dịu căng thẳng bằng cách đồng ý cho các thanh sát viên châu Âu vào nước này. Nhưng các thanh sát viên chưa kịp đến Iran thì cuộc bầu cử năm 2005 đưa ông Mahmoud Ahmadinejad - một nhà lãnh đạo bảo thủ lên nắm quyền. Ông tuyên bố chương trình hạt nhân của Iran là một quyền bất khả xâm phạm và cấm mọi cuộc thanh sát. Đó là lúc vấn đề bắt đầu gây lo ngại cho nhiều người.
Mỹ bắt đầu gây áp lực lên Iran. Điều này lên đến đỉnh điểm trong nhiệm kỳ tổng thống Obama, khi vào năm 2011–2012, ông áp đặt các lệnh trừng phạt nặng nề, bao gồm lệnh cấm xuất khẩu dầu và cắt Iran khỏi SWIFT.
Các lệnh trừng phạt đã khiến tiền tệ của Iran sụp đổ và gây ra cuộc suy thoái đầu tiên của nước này kể từ những năm 1980. Điều này nhanh chóng thuyết phục giới lãnh đạo Iran rằng các cuộc đàm phán với Mỹ là cần thiết. Năm 2013, ông Hassan Rouhani - theo đường lối cải cách - giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống và khởi động các cuộc đàm phán với Washington. Đến năm 2015, các bên đã đạt được thỏa thuận hạt nhân: Iran cam kết một chương trình hạt nhân hòa bình và cho phép mức độ thanh sát chưa từng có của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Đổi lại, Mỹ và E.U. đã dỡ bỏ tất cả các lệnh trừng phạt liên quan đến hạt nhân.
Năm 2018, Tổng thống Donald Trump, tự tin có thể đạt được một thỏa thuận tốt hơn ông Obama, đã đơn phương rút khỏi thỏa thuận và khôi phục tất cả các lệnh trừng phạt Iran. Ông yêu cầu một thỏa thuận mở rộng bao gồm không chỉ chương trình hạt nhân mà còn cả chương trình tên lửa và các hoạt động khu vực của Iran. Tehran từ chối đàm phán, thay vào đó hy vọng có sự thay đổi trong chức vụ tổng thống Mỹ. Nhưng dưới thời Tổng thống Joe Biden, Washington và Tehran cũng không đạt được thỏa thuận. Năm 2025, ông Trump trở lại Nhà Trắng và nối lại đối thoại với Iran.
Những điểm bất đồng hiện tại
Khi ông Trump trở lại Nhà Trắng, nhiều người kỳ vọng ông sẽ tiếp tục lập trường cứng rắn mà ông đã áp dụng trong nhiệm kỳ đầu tiên. Khi đó, ông đã đưa ra một danh sách yêu cầu đầy đủ đối với Tehran, bao gồm ngừng làm giàu uranium, chấm dứt chương trình tên lửa, cắt đứt quan hệ với các lực lượng ủy nhiệm trong khu vực và kiềm chế chính sách đối ngoại bành trướng. Tại Iran, những yêu cầu này được coi là một lời kêu gọi đầu hàng mà không cần chiến tranh – và không có gì ngạc nhiên khi không có cuộc đàm phán nào diễn ra.
Tuy nhiên, lần này, ông Trump bắt đầu từ một lập trường ôn hòa hơn, chỉ nêu tên hai lĩnh vực để đàm phán: chương trình tên lửa và làm giàu uranium. Mặc dù vậy, Nhà Trắng đã kèm theo những lời lẽ cứng rắn, đe dọa tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran nếu Tehran từ chối tham gia. Cuối cùng, các cuộc đàm phán đã bắt đầu – mặc dù gần như ngay lập tức, chương trình tên lửa của Iran đã bị loại khỏi cuộc thảo luận, chỉ còn lại làm giàu uranium là điểm mấu chốt chính.
Mặc dù chi tiết đầy đủ của các cuộc đàm phán vẫn chưa được tiết lộ, nhưng rõ ràng làm giàu uranium là vấn đề cốt lõi. Mỹ nhấn mạnh rằng trong khi Tehran có quyền có một chương trình hạt nhân hòa bình, thì nước này chỉ nên dựa vào nhiên liệu hạt nhân nhập khẩu. Điều đó có nghĩa là một mô hình tương tự như nhà máy Bushehr – chạy bằng nhiên liệu do Nga cung cấp – không có làm giàu uranium trong nước. Ngược lại, Iran khẳng định việc làm giàu là quyền chủ quyền của mình. Nước này cho biết sẵn sàng giới hạn việc làm giàu ở mức 3,67% và cho phép các cuộc thanh sát quốc tế để xác minh tuân thủ.
Các nguồn tin được Axios trích dẫn cho rằng, ông Trump có thể sẵn sàng thỏa hiệp. Đề xuất mới nhất được báo cáo của Mỹ sẽ yêu cầu Iran tạm thời ngừng hoạt động máy ly tâm tại các cơ sở ngầm – sau đó có thể tiếp tục làm giàu ở mức 3,67%. Nếu đúng, điều này sẽ tương đương với việc quay trở lại thỏa thuận năm 2015 – chính thỏa thuận mà ông Trump đã từ bỏ.
Tuy nhiên, Mỹ vẫn chưa công khai thừa nhận bất kỳ sự sẵn sàng thỏa hiệp nào.
Tổng thống Putin ra tay
Giữa cuộc mặc cả đang diễn ra giữa Mỹ và Iran, những tin đồn đã xuất hiện trên báo chí Mỹ rằng, Tổng thống Vladimir Putin có thể giúp làm trung gian một thỏa thuận hạt nhân. Suy đoán bắt đầu bằng một tuyên bố từ chính ông Trump. Sau cuộc gọi kéo dài gần 90 phút giữa hai tổng thống, ông Trump thông báo rằng nhà lãnh đạo Nga đã đề nghị hỗ trợ đàm phán với Tehran. Điện Kremlin xác nhận điều này, nói thêm rằng ông Trump đã đích thân yêu cầu ông Putin tham gia – và rằng nhà lãnh đạo Nga sẵn sàng giúp đỡ "nếu cần thiết".
Một ngày sau, Rosatom, tập đoàn hạt nhân nhà nước của Nga, tuyên bố sẵn sàng "giải quyết mọi vấn đề kỹ thuật" nếu đạt được thỏa thuận với Iran. Nhiều khả năng, điều này đề cập đến nhu cầu loại bỏ lượng uranium dư thừa mà Iran đã làm giàu vượt quá giới hạn 3,67% trong những năm gần đây. Theo báo cáo mới nhất của IAEA, Iran hiện đang nắm giữ khoảng 400 kg uranium được làm giàu đến 60% – chỉ dưới mức vũ khí.
Nga đã từng đóng vai trò này trước đây. Khi thỏa thuận năm 2015 được ký kết, Moscow đã đồng ý nhận giữ nhiên liệu đã qua sử dụng của Iran để ngăn chặn việc lạm dụng. Như vậy, Nga vẫn là quốc gia duy nhất cả về mặt kỹ thuật có khả năng và về mặt chính trị sẵn sàng đảm nhận nhiệm vụ này.
Ông Trump sẵn sàng đặt cược ván bài hạt nhân Iran vào Tổng thống Putin?
Các chuyên gia phân tích cho rằng, Moscow không hoàn toàn mong muốn một thỏa thuận – đặc biệt nếu nó dẫn đến việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt của Mỹ đối với Iran. Lý do là vì Moscow muốn giữ Tehran trong vòng ảnh hưởng của mình.
Nhưng đồng thời, Nga cũng không có lợi ích gì khi Mỹ hoặc Israel tấn công Iran. Ngay tuần trước, đại sứ quán Iran đã chỉ ra rằng Nga trở thành nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất của nước này vào năm 2024. Moscow có kế hoạch đầu tư thêm 8 tỷ USD vào lĩnh vực dầu khí của Iran. Ngoài ra còn có các dự án chung lớn đang được tiến hành: nhà máy hạt nhân Bushehr, một tuyến đường sắt dọc theo hành lang Bắc-Nam, nhà máy điện Sirik, và nhiều hơn nữa. Chắc chắn Moscow không muốn là thấy những khoản đầu tư đó bị phá hủy.
Kịch bản lý tưởng cho Nga sẽ là các cuộc đàm phán không ngừng giữa Washington và Tehran – mà không có thỏa thuận. Và đó là những gì chúng ta đang thấy bây giờ.
Một điều cần lưu ý là Nga có ảnh hưởng hạn chế đến kết quả cuối cùng của cuộc đàm phán hạt nhân giữa Mỹ và Iran. Nếu Mỹ và Iran đạt được thỏa thuận, nó sẽ tiếp tục – có hoặc không có sự đồng ý của Moscow. Đó là lý do tại sao, giống như năm 2015, cách tiếp cận thực dụng là tham gia chứ không phải chống lại điều gì đó không thể tránh khỏi.
Từ góc độ này, vai trò trung gian của Nga – hoặc thậm chí là một bên tham gia trực tiếp – có vẻ hợp lý. Các quan chức Iran đã gợi ý rằng ông Putin dự kiến sẽ sớm thăm Tehran, và chuyến đi đó có thể nhằm hoàn tất các sắp xếp quan trọng.
Đối với ông Trump, một thỏa thuận với Iran được dàn xếp với sự giúp đỡ của Tổng thống Putin có vẻ khả thi hơn nhiều so với bất kỳ thỏa thuận nào giữa ông Putin và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky. Vòng đàm phán cuối cùng giữa Moscow và Kiev ở Istanbul đã cho thấy hai bên vẫn còn cách xa nhau đến mức nào. Kết quả là, Washington và Moscow có thể chuyển trọng tâm sang Trung Đông – nơi một đột phá vẫn có vẻ khả thi. Đó có thể là một canh bạc mà Tổng thống Mỹ sẵn sàng chấp nhận.
VietBF@ sưu tập
|
|
