Giải mã sóng thần: "Kẻ hủy diệt" thầm lặng đến từ biển sâu

[pizza]

Sóng thần là một trong những thảm họa thiên nhiên nguy hiểm nhất hành tinh – có thể ập đến bất ngờ và tàn phá mọi thứ trên đường đi. Vậy chúng được sinh ra từ đâu và nguy hiểm cỡ nào?


Rikuzentakata, một trong số nhiều thị trấn bị xóa sổ bởi trận sóng thần tấn công Nhật Bản vào năm 2011. Ảnh: Getty.
Sóng thần là một loạt các đợt sóng sinh ra do sự dịch chuyển lớn và đột ngột của nước biển. Nguyên nhân phổ biến nhất là các trận động đất lớn xảy ra bên dưới hoặc gần đáy đại dương, nhưng lở đất, hoạt động núi lửa, một số hình thái thời tiết nhất định và thậm chí cả thiên thạch cũng có thể gây ra sóng thần.

Sóng thần lan tỏa ra theo mọi hướng từ tâm chấn và có thể di chuyển qua toàn bộ lưu vực đại dương, vòng quanh các hòn đảo và len lỏi vào các vịnh, cửa biển và thậm chí cả các con sông. Khi đến bờ, sóng thần có thể gây ra tình trạng ngập lụt ven biển nguy hiểm, dòng chảy mạnh làm gián đoạn hoạt động hàng hải và điều hướng, với ảnh hưởng có thể kéo dài hàng giờ hoặc thậm chí nhiều ngày.

Mặc dù không thường xuyên xảy ra, sóng thần vẫn là mối đe dọa nghiêm trọng tới tính mạng và tài sản. Trên toàn cầu, sóng thần đã cướp đi hàng trăm nghìn sinh mạng và gây thiệt hại hàng trăm tỷ USD.


Hình ảnh tổng hợp so sánh đường bờ biển Aceh, Indonesia, năm 2004 (trái) sau khi bị sóng thần tàn phá và năm 2014 (phải). Ảnh: Getty.
Sóng thần di chuyển như thế nào?
Trên vùng biển sâu, sóng thần có thể gần như không thể nhận ra bằng mắt thường. Nhưng khi đến gần bờ và nước nông hơn, chúng sẽ cao dần lên. Tốc độ của sóng thần phụ thuộc vào độ sâu của đại dương: nước càng sâu, sóng càng di chuyển nhanh. Trong vùng nước sâu, sóng thần có thể di chuyển nhanh như máy bay phản lực và chỉ bắt đầu chậm lại khi vào vùng nước nông.

Mặc dù sóng thần thường bị gọi nhầm là “sóng triều”, các nhà hải dương học không khuyến khích cách gọi này vì thủy triều không phải là nguyên nhân gây ra sóng thần – dù sóng thần trùng với thủy triều cao sẽ gây thiệt hại nghiêm trọng hơn.

Nguyên nhân gây ra sóng thần


Động đất, sạt lở đất, hoạt động núi lửa và thiên thạch...đều có thể gây ra sóng thần. Ảnh: NOAA.
Động đất
Khoảng 80% sóng thần đã ghi nhận được sinh ra bởi động đất. Những sự kiện địa chấn này làm dịch chuyển bề mặt Trái Đất, đẩy lượng nước phía trên tạo ra sóng lan rộng. Tuy nhiên, không phải mọi trận động đất đều tạo ra sóng thần. Để sóng thần hình thành, trận động đất phải đủ mạnh và đủ gần đáy đại dương để gây ra sự dịch chuyển thẳng đứng của nền đáy biển. Khi nền đáy biển nâng lên hoặc sụt xuống, nước phía trên cũng dịch chuyển, tạo ra sóng thần.

Ngoài ra, động đất cũng có thể gây ra lở đất – một nguồn phát sinh sóng thần thứ cấp.

Lở đất và sóng thần
Sóng thần cũng có thể phát sinh khi một khối lở đất trượt vào biển (trên mặt nước – subaerial) hoặc trượt dưới đáy biển (dưới nước – submarine), làm nước bị dịch chuyển.

Kích thước sóng thần tạo ra từ lở đất phụ thuộc vào: Khối lượng vật chất trượt, tốc độ di chuyển, độ sâu mà nó lún xuống.

Loại sóng thần này thường rất mạnh gần nguồn phát sinh, có thể ảnh hưởng đến bờ biển chỉ trong vài phút, với ít hoặc không có cảnh báo. Tuy nhiên, chúng nhanh chóng mất năng lượng và hiếm khi lan xa.

Lở đất gây ra sóng thần có thể xuất phát từ: Động đất, trọng lực, gió mạnh, mưa lớn.

Ngay cả động đất không đủ lớn để trực tiếp tạo sóng thần cũng có thể gây ra lở đất, từ đó gián tiếp tạo sóng thần — điều này khiến quá trình cảnh báo trở nên phức tạp hơn.

Meteotsunami là gì?
Meteotsunami là sóng thần gây ra bởi hiện tượng khí tượng, không phải địa chấn.

Chúng phát sinh từ sự xáo trộn áp suất không khí, thường do các hệ thời tiết di chuyển nhanh như bão, dông mạnh, gió lốc hoặc các đợt gió mạnh cấp nhiệt đới. Khi các cơn bão này đi qua mặt nước, chúng có thể tạo ra sóng hướng vào bờ và bị khuếch đại nếu địa hình vùng ven biển có vịnh, cửa sông, thềm lục địa nông…

Meteotsunami có thể cao tới 6 feet (gần 2 mét) và xuất hiện ở nhiều nơi trên thế giới như: Ngũ Đại Hồ (Great Lakes), Vịnh Mexico, bờ Đông nước Mỹ, biển Địa Trung Hải và biển Adriatic.

Khó khăn ở chỗ, meteotsunami gần như không thể phân biệt bằng mắt thường với sóng thần địa chấn và dễ bị nhầm với triều cường hoặc sóng gió mạnh. Dù vậy, các nhà khoa học đang tiếp tục nghiên cứu và theo dõi các điều kiện khí quyển có khả năng tạo ra meteotsunami.

Sóng thần xảy ra ở đâu?
Sóng thần có thể xảy ra ở bất kỳ vùng bờ biển nào, dù là đại dương, hồ lớn hay thậm chí là sông. Không có “mùa sóng thần”.

Những nơi dễ xảy ra sóng thần nhất là các khu vực có đứt gãy địa chất lớn – như vành đai lửa Thái Bình Dương (Pacific Ring of Fire). Tuy nhiên, bất kỳ khu vực nào có hoạt động địa chất mạnh – như động đất, núi lửa hoặc lở đất – đều có nguy cơ phát sinh sóng thần, kể cả những nơi xa đại dương.

VietBF@ sưu tập