Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia hiện trở thành điểm then chốt trong đàm phán hòa bình Ukraine, trong bối cảnh Moscow và Kiev tranh giành quyền kiểm soát.
Tuần rồi, Mỹ đã đề xuất Ukraine chuyển giao quyền kiểm soát các cơ sở hạt nhân của nước này cho Washington như một phần của các cuộc đàm phán ngừng bắn đang diễn ra giữa Nga và Ukraine, theo tờ The Kyiv Independent.
“Washington có thể hỗ trợ vận hành những nhà máy này nhờ chuyên môn về điện lực và tiện ích. Việc Mỹ tiếp quản các cơ sở này sẽ là biện pháp bảo vệ tốt nhất cho hạ tầng năng lượng của Ukraine” - Thư ký Báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt nhấn mạnh.
Kể từ đó, việc kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia (ZNPP) – cơ sở hạt nhân lớn nhất châu Âu hiện do Nga kiểm soát – đã trở thành chủ đề bàn thảo tích cực giữa Kiev và Washington trong tuần qua.
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia. Ảnh: THE NEW YORK TIMES
Tổng thống Ukraine - ông Volodymyr Zelensky ngày 14-3 xác nhận rằng số phận của nhà máy và các vùng lãnh thổ lân cận do Nga kiểm soát đã được thảo luận với Mỹ trong cuộc đàm phán song phương tại Saudi Arabia một tuần trước đó. Ông Zelensky nhấn mạnh rằng Kiev không thể tái kiểm soát nhà máy nếu không giành lại quyền kiểm soát TP Enerhodar – nơi đặt nhà máy.
Enerhodar, thuộc tỉnh Zaporizhia, nằm bên bờ đông sông Dnipro (hiện do Nga kiểm soát), khiến Ukraine không thể tiếp cận khu vực lân cận.
Các chuyên gia nhận định việc Ukraine tái kiểm soát nhà máy là một thách thức lớn, và nếu không quét sạch lực lượng Nga khỏi khu vực lân cận, việc Kiev duy trì hiện diện quân sự tại đây gần như bất khả thi.
"Đây không chỉ là vấn đề năng lượng mà còn là một bài toán chính trị, quân sự và ngoại giao. Tuy nhiên, tôi tin rằng việc thành lập một liên doanh, trong đó Mỹ mang lại tài chính, quy tắc quản trị doanh nghiệp, khả năng tiếp cận đầu tư và mở rộng năng lực cho tập đoàn năng lượng Energoatom (đơn vị khai thác nhà máy Zaporizhia), thì chắc chắn sẽ có lợi cho Kiev" - ông Oleksandr Kharchenko, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Công nghiệp Năng lượng Ukraine, nhận định.
Dù vậy, Nga vẫn phớt lờ mọi lời kêu gọi từ bỏ quyền kiểm soát nhà máy.
Thành trì chiến lược
Theo các quan chức Ukraine, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia hiện đã bị Nga biến thành căn cứ quân sự. Cựu Thị trưởng TP Enerhodar - ông Dmytro Orlov nói rằng khoảng 1.000 binh sĩ Nga đóng quân tại nhà máy tính đến cuối mùa hè năm 2024.
Các lực lượng Nga sử dụng khu vực này làm bãi tập huấn và bệ phóng cho các cuộc tấn công bằng UAV nhằm vào các khu vực do Ukraine kiểm soát. TP Nikopol nằm phía bờ tây sông Dnipro (tỉnh Dnipropetrovsk) thường xuyên hứng chịu các đợt tập kích mà Kiev quy là do Nga làm.
Ông Emil Kastehelmi - nhà phân tích thuộc Nhóm Black Bird (Phần Lan) - nhận định rằng khả năng Nga tự nguyện rút khỏi nhà máy là rất thấp. “Một cuộc rút quân, dù với bất kỳ lý do nào, cũng sẽ bị coi là tổn thất lớn đối với Nga. Việc đẩy lùi quân đội Nga khỏi khu vực này nhiều khả năng sẽ đòi hỏi một sức mạnh quân sự đáng kể” - ông Kastehelmi đánh giá.
Ông Kastehelmi cũng nhấn mạnh rằng nhà máy này đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp điện cho các vùng lãnh thổ mà Nga kiểm soát, do đó Moscow sẽ không có ý định từ bỏ những khu vực này.
Theo The Kyiv Independent, Ukraine hiện đặt hy vọng vào các giải pháp ngoại giao, sau khi các nỗ lực quân sự nhằm giành lại nhà máy đều thất bại. Giám đốc Tình báo Quân sự Ukraine - ông Kyrylo Budanov nói rằng lần đầu tiên Ukraine tìm cách thiết lập bàn đạp để tái chiếm nhà máy là vào tháng 8-2022, với hai chiến dịch đổ bộ tiếp theo vào cuối năm, nhưng đều không thành công.
Theo ông Kastehelmi, một cuộc tấn công quy mô lớn nhằm giành lại nhà máy hiện là phương án "quá rủi ro và không thực tế". “Về lý thuyết, một bước đột phá ngoại giao có thể giúp Ukraine giành lại quyền kiểm soát, nhưng ở thời điểm hiện tại, Kiev không có đủ đòn bẩy chính trị để đạt được điều đó” - ông Kastehelmi nhận xét.
Nga ấp ủ tái khởi động nhà máy?
Trước chiến sự, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia cung cấp tới 20% sản lượng điện của Ukraine và gần một nửa tổng điện hạt nhân của quốc gia này.
Hiện nay, cả 6 lò phản ứng đều trong trạng thái dừng khẩn cấp, nhà máy không còn phát điện mà chỉ phụ thuộc vào hai đường dây từ khu vực do Ukraine kiểm soát – giảm mạnh so với 10 đường dây trước xung đột quân sự. Tuy nhiên, cả hai đường dây này liên tục bị gián đoạn do các cuộc tấn công của Nga.
Tập đoàn năng lượng Energoatom cho biết kể từ khi chiến sự nổ ra, nhà máy đã trải qua 8 lần mất điện hoàn toàn và 1 lần ngừng hoạt động một phần.
Sau cuộc đàm phán giữa Nga và Mỹ tại TP Riyadh (thủ đô Saudi Arabia) hồi cuối tháng 2, Giám đốc Tập đoàn Năng lượng hạt nhân nhà nước Nga (Rosatom) Alexey Likhachev tuyên bố Moscow đang lên kế hoạch tái khởi động nhà máy. Tuy nhiên, theo Giám đốc Energoatom - ông Petro Kotin, điều này là bất khả thi trong bối cảnh hiện tại.
Trước đây, nhà máy sử dụng nước từ hồ chứa Kakhovka để làm mát lò phản ứng, nhưng nguồn nước này đã cạn kiệt sau khi đập Kakhovka bị phá hủy. Ngoài ra, Nga cũng không có đủ cơ sở hạ tầng điện, nhân lực chuyên môn và nhiên liệu hạt nhân đạt tiêu chuẩn để vận hành nhà máy, theo ông Kotin.
Chuyên gia Kharchenko cho rằng nếu nhà máy vẫn nằm trong tay Nga khi lệnh ngừng bắn có hiệu lực, Moscow sớm muộn cũng sẽ tìm cách khôi phục hoạt động, dù đối mặt với nhiều khó khăn.
“Nếu có đủ thời gian và không bị Ukraine ngăn cản, Nga sẽ làm được, dù không dễ dàng và cũng không sớm” - ông Kharchenko nhận định.
Phần mình, ông Fabian Hoffmann - chuyên gia quốc phòng tại ĐH Oslo (Na Uy) - cho rằng nếu Ukraine có thể tiếp cận và đẩy lùi lực lượng Nga đủ xa để vận hành lại nhà máy, đây sẽ là một "cú hích lớn" cho nguồn cung năng lượng của Moscow.
"Tôi cho rằng Nga sẽ tìm mọi cách giữ quyền kiểm soát nhà máy này vì giá trị chính trị của nó. Về cơ bản, Ukraine sẽ được hưởng lợi kinh tế rất lớn nếu giành lại quyền kiểm soát nhà máy, và chính điều đó khiến Nga càng quyết tâm giữ chặt cơ sở năng lượng này" - ông Hoffmann nhận định.
