Hạ glucose huyết (hay hạ đường huyết) là một trong những biến chứng cấp tính, thường gặp ở bệnh nhân đái tháo đường nếu không xử trí kịp thời có thể gây nguy hiểm đến tính mạng của người bệnh, thậm chí tử vong.
Vậy làm thể nào để nhận biết, xử trí cơn hạ đường huyết ở người bệnh đái tháo đường và cách pḥng ngừa biến chứng này như thế nào?
Vă mồ hôi, lạnh, xuất hiện đột ngột, mặt tái xanh, đôi khi lại đỏ, run chân tay, là triệu chứng rất thường gặp ở bệnh nhân đái tháo đường bị hạ đường huyết. Ảnh minh họa: Internet
Hạ đường huyết là ǵ?
Hạ đường huyết (HĐH) được định nghĩa là tất cả các đợt nồng độ glucose huyết tương thấp bất thường khiến bệnh nhân có thể rơi vào t́nh trạng nguy hại (Nhóm công tác về HĐH, Hội Đái tháo đường Hoa Kỳ - ADA 2005). Theo định nghĩa này 2 yếu tố để xác định HĐH là mức glucose máu thấp và những nguy hại mà mức glucose máu thấp gây ra. Nồng độ đường máu < 3.9 mmol/L được khuyến cáo là mốc quan trọng cần được quan tâm với những bệnh nhân đái tháo đường.
Hạ đường huyết thường xuyên có thể ảnh hưởng đến sinh hoạt thường ngày và thậm chí dù không có triệu chứng cũng gây ra khiếm khuyết về đáp ứng điều ḥa glucose đối kháng và suy giảm nhận biết hạ đường huyết và hậu quả là tăng nguy cơ hạ đường huyết nặng về sau đó.
Hầu hết các trường hợp HĐH ở bệnh nhân đái tháo đường (ĐTĐ) là do điều trị, tuy bệnh nhân đái tháo đường cũng có thể bị HĐH do các nguyên nhân khác như một số thuốc (không phải thuốc giảm glucose máu), rượu, suy thận, suy gan, suy thượng thận, nhiễm trùng máu,… Bài viết này chỉ đề cập đến HĐH do điều trị trên bệnh nhân đái tháo đường.
Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh và một số yếu tố nguy cơ của hạ đường huyết.
Hạ đường huyết trên bệnh nhân ĐTĐ là kết quả của sự tương tác giữa thừa insulin tuyệt đối hoặc tương đối và sự tổn thương các cơ chế bảo vệ sinh lư và hành vi chống lại sự hạ thấp nồng độ glucose máu.
Ở bệnh nhân đái tháo đường thường có khiếm khuyết các cơ chế sinh lư điều ḥa glucose đối kháng (glucose counterregulation) chống lại hạ đường huyết như ngừng tiết insulin, tăng tiết glucagon và tăng tiết các cathecholamin (đáp ứng giao cảm - thượng thận).
Đáp ứng giao cảm - thượng thận với HĐH cũng thường bị suy giảm ở bệnh nhân ĐTĐ, xảy ra sau cơn HĐH trước đó, luyện tập hoặc khi ngủ. Hậu quả là giảm hoặc mất các triệu chứng thần kinh giao cảm cảnh báo giúp bệnh nhân nhận biết HĐH và ăn uống để làm tăng glucose máu - tức là mất cơ chế hành vi chống lại HĐH, hay c̣n gọi là t́nh trạng suy giảm nhận biết HĐH
Những bệnh nhân ĐTĐ típ 1 và ĐTĐ típ 2 có giảm bài tiết insulin nặng sẽ bị mất cơ chế ngừng bài tiết insulin (insulin trong máu là ngoại sinh, hấp thụ insulin từ chỗ tiêm vào máu không đáp ứng với khi glucose máu hạ thấp) và kèm theo là mất cơ chế tăng bài tiết glucagon.
Điều trị bằng các thuốc sulfonylurea và insulin trên người bệnh đái tháo đường làm tăng insulin máu kể cả khi nồng độ glucose máu b́nh thường hoặc thấp dưới mức b́nh thường - nguyên nhân gây thừa insulin. Các thuốc này, đặc biệt là insulin là các nguyên nhân gây HĐH thường gặp nhất ở người bệnh ĐTĐ.
Hạ glucose huyết (hay hạ đường huyết) là một trong những biến chứng cấp tính, thường gặp ở bệnh nhân đái tháo đường nếu không xử trí kịp thời có thể gây nguy hiểm đến tính mạng của người bệnh, thậm chí tử vong. Ảnh minh họa: Internet
Triệu chứng hạ đường huyết
Các triệu chứng của hạ đường huyết đa dạng, bao gồm các triệu chứng thần kinh tự chủ, các triệu chứng thiếu glucose ở thần kinh trung ương và các triệu chứng không đặc hiệu.
Đáp ứng hệ thần kinh tự động
Vă mồ hôi, lạnh, xuất hiện đột ngột, mặt tái xanh, đôi khi lại đỏ, run chân tay, là triệu chứng rất thường gặp.
Cảm giác đói rất đặc hiệu, xuất hiện đột ngột, rất khó chịu, có khi cồn cào, đau cả vùng thượng vị, buồn nôn, hoặc nôn, ỉa lỏng có thể phối hợp.
Nhịp tim nhanh, huyết áp tâm thu tăng nhưng chỉ ở mức vừa phải.
Một số bệnh nhân có thể không có các biểu hiện nói trên.
Các biểu hiện do thiếu glucose của hệ thần kinh
Rối loạn thị giác: nh́n đôi, ảo thị.
Có khi bệnh nhân đi lại loạng choạng như một người say rượu, hay quên.
Kích thích về tinh thần và vận động: bồn chồn, vă mồ hôi,…
Có khi có t́nh trạng lú lẫn, đờ đẫn, hoặc cơn trầm uất với ư định tự sát.
Hạ đường huyết ở người bị tiểu đường: Cách xử trí 'vàng' để cứu tính mạng ảnh 3
Hôn mê do hạ glucose máu là một tai biến cổ điển và nặng nhất ở người đái tháo đường bị hạ đường huyết. Ảnh minh họa: Internet
Triệu chứng liên quan đến tổn thương nặng ở hệ thần kinh trung ương khi hạ glucose máu kéo dài
Cơn co giật lan tỏa hoặc khu trú.
Liệt vận động có nguồn gốc trung ương như liệt nửa người, liệt một tay.
Rối loạn cảm giác (dị cảm lan tỏa hoặc khu trú ở đầu chi, xung quanh miệng).
Hôn mê do hạ glucose máu là một tai biến cổ điển và nặng nhất với các đặc điểm:
+ Hôn mê có thể nhẹ (bệnh nhân c̣n cựa quậy được với các kích thích đau)
+ Thường hôn mê yên tĩnh, không có dấu hiệu mất nước hay rối loạn hô hấp
+ Có thể có các triệu chứng thần kinh khu trú.
Một số triệu chứng rất có giá trị cho chẩn đoán: Vă mồ hôi, lạnh, tăng trương lực cơ, cơn co giật, phản xạ gân xương tăng, dấu hiệu Babinski dương tính ở cả hai bên.
Cấp cứu xử trí hạ đường huyết
Đánh giá mức độ hạ đường huyết để có xử trí phù hợp là điều đầu tiên trong các bước xử trí hạ đường huyết. Sau đó, thực hiện các biện pháp cấp cứu ban đầu theo các bước ABC. Tiếp theo, các biện pháp điều trị cấp cứu đặc hiệu.
Khi có các dấu hiệu hạ đường huyết, người bệnh cần nhanh chóng ngừng ngay việc sử dụng các thuốc loại uống hạ đường huyết hoặc insulin
Hạ đường huyết không có rối loạn ư thức:
Quy tắc 15-15
Trong trường hợp này, bệnh nhân hoàn toàn tỉnh táo, đường máu được xác định < 3,9mmol/l, cung cấp 15g glucose qua đường miệng ( ăn hoặc uống), nước hoa quả (Ví dụ: nước táo, nước nho; 300 ml chứa khoảng 15g glucose) là sự lựa chọn tốt để duy tŕ nồng độ glucose máu, hoặc một bữa ăn nhẹ là phù hợp
Theo dơi đường máu mao mạch sau 15 phút.
Nếu đường máu mao mạch > 3,9 mmol/l, bệnh nhân cần được hướng dẫn chế độ ăn và t́m nguyên nhân để tránh hạ đường huyết lặp lại.
Nếu đường máu mao mạch tiếp tục thấp < 3,9 mmol/l, tiếp tục xử trí hạ đường huyết theo mức độ nặng.
Hạ đường huyết có rối loạn ư thức
+ Nếu chưa có đường truyền tĩnh mạch, có thể tiêm bắp 1mg glucagon. Thời gian đáp ứng vào khoảng 10 - 15 phút, và buồn nôn và nôn do sự điều chỉnh quá mức nồng độ glucose máu (quá liều glucagon) khá phổ biến. V́ glucagon có thể tiêm bắp nên tất cả bệnh nhân đái tháo đường đang dùng insulin (hoặc gia đ́nh họ) cần luôn mang theo glucagon và biết cách tiêm nếu cần.
+ Nếu đă có đường truyền tĩnh mạch, tiêm 50 ml dung dịch glucose 50% (chứa đựng xấp xỉ 25g glucose, có thể giải quyết được hầu hết các giai đoạn hạ đường máu).
Theo dơi t́nh trạng ư thức bệnh nhân và kiểm tra lại đường máu mao mạch 15 - 30 phút sau tiêm glucose 50%.
Nhắc lại các liều dung dịch glucose 50% hoặc truyền tĩnh mạch dung dịch glucose 5 - 10% có thể cần thiết để duy tŕ nồng độ glucose máu phù hợp.
Thiếu glucose năo (rối loạn ư thức, các biểu hiện giống co giật, các tổn thương thần kinh trung ương) có thể phải mất một thời gian mới hồi phục hoàn toàn được. Nếu các bất thường vẫn c̣n tồn tại trên 30 phút sau khi truyền glucose và hạ đường máu không trở lại (không c̣n hạ đường máu) th́ phải t́m kiếm các nguyên nhân khác bằng chụp CT sọ năo và các xét nghiệm phù hợp
+ Ăn uống đường miệng, ngay khi bệnh nhân tỉnh lại (hoặc bệnh nhân c̣n tỉnh), nước hoa quả (Ví dụ: nước táo, nước nho; 300 ml chứa khoảng 15g glucose) là sự lựa chọn tốt để duy tŕ nồng độ glucose máu, hoặc một bữa ăn nhẹ là phù hợp
Pḥng tránh
Hạ đường huyết rất dễ gặp và có dấu hiệu tiến triển nhanh v́ vậy ngoài việc điều trị bệnh, người bệnh nên chủ động pḥng ngừa, kiểm soát lượng đường trong cơ thể hàng ngày để bảo vệ sức khỏe của chính ḿnh bằng một số biện pháp đơn giản như:
Xây dựng chế độ ăn uống khoa học, ăn đủ lượng carbohydrate trước khi tập thể dục và ăn nhẹ trong lúc tập thể dục nếu cần thiết.
Ăn thêm các bữa phụ ngay khi lượng đường có dấu hiệu xuống thấp hoặc khi các dấu hiệu của bệnh mới xuất hiện.
Thường xuyên kiểm tra đường huyết và tuân thủ điều trị theo đúng hướng dẫn của các bác sĩ, không tự ư uống thuốc khi không có đơn hoặc ngưng thuốc khi các dấu hiệu bệnh thuyên giảm
Luôn có sẵn đường hoặc các sản phẩm có đường như kẹo, bánh, socola trong túi xách hoặc trong cặp để pḥng khi xảy ra hạ đường máu có luôn để sử dụng.
VietBF@ sưu tập
