Các nước cộng hòa ly khai miền đông Ukraine đứng trước nguy cơ chảy máu chất xám khi giới tri thức di tản nhằm tránh cuộc chiến kéo dài. Khi mà cuộc chiến giữa ly khai ly khai và Quân đội Ukraine tiến đến sát ranh giới thành phố Donetsk hồi tháng 6, một trong những công ty phát triển phần mềm hàng đầu trong khu vực đã đưa ra quyết định khó khăn đó là chuyển đến một thành phố an toàn hơn để đợi đến khi chiến tranh đi qua.
Công ty được nhắc đến có tên Binary Studio, đã chọn thành phố Uzhgorod nằm ở phía tây, cách Donetsk khoảng 900 dặm, nằm trong dãy núi Carpathian. Với độ tuổi trung bình là 28, các nhân viên của công ty đều còn trẻ và họ thấy rằng di chuyển tạm thời sẽ là cơ hội để được tiếp tục làm việc trong khi vẫn có thể khám phá vùng nui của Ukraine vào cuối tuần.
Cô Kateryna Potanina, 24 tuổi và là Giám đốc điều hành của Binary, nói: “Chung tôi đều muốn quay lại Donetsk ngay khi tình hình ở đó khá hơn. Nhưng cũng thật tốt khi được cảm thấy an toàn và tránh xa khỏi những gì đang xảy ra ở phía đông”.
Đã 5 tháng kể từ khi công ty này chuyển đi và việc di dời này không còn có vẻ là tạm thời nữa. Cuộc xung đột ở miền đông đã khiến hơn 4.300 người thiệt mạng, kể cả ít nhất 1.000 người tính từ thời điểm ký thỏa thuận ngừng bắn hôm 5/9.
Phe ly khai của Cộng hòa Nhân dân tự xưng Donetsk đã tổ chức một cuộc bỏ phiếu hôm 2/11. Tổng thống Petro Poroshenko đáp trả điều này bằng cách cắt ngân sách nhà nước và dịch vụ tài chính ở những vùng ly khai kiểm soát.
Các nhân viên của Binary Studio nằm trong số khoảng hơn 1 triệu người đã di tản khỏi các tỉnh miền đông kể từ tháng 4, theo như thông tin từ Liên Hiệp Quốc.
Sự di dời của những công ty trẻ, tiến bộ với số lượng nhân viên chỉ khoảng 20 người chính là dấu hiệu đáng lo ngại của sự chảy máu chất xám lâu dài ở Donetsk, một thành phố từng có dân số trên 1 triệu người và có tiềm năng dẫn đầu trong sự biến đổi của cả khu vực trở thành một nền kinh tế hậu công nghiệp.
Ngành IT của Ukraine là điểm sáng trong nền kinh tế đang phải vật lộn của đất nước này trong vài năm trở lại đây, khi mà các khách hàng nước ngoài rất ưu tiên chuyên môn kĩ thuật và giá nhân công thấp của Ukraine.
Năm 2013, ngành IT của Ukraine trị giá 5 tỷ USD. Ngành gia công phần mềm cũng đem lại doanh thu khoảng 2 tỷ USD, với hơn 50.000 người làm việc trong lĩnh vực này.
Trong khi 2 thành phố ở miền tây là Kiev và Lviv đã bắt đầu trở thành các trung tâm của ngành phát triển, gia công phần mềm, thì Donetsk cũng đã bắt kịp với một vài công ty IT được mở ra với chuyên môn là gia công phần mềm. Nhưng giờ đây phần lớn trong số các công ty đó đã di dời văn phòng của họ ra ngoài những vùng bị quân ly khai chiếm giữ.
Những người đi sơ tán ở phía đông rời đi vào những thời điểm cũng như với những lý do khác nhau. Một vài người rời đi là vì họ ủng hộ cuộc biểu tình Maidan lật đổ vị Tổng thống gốc Donetsk và được Nga hậu thuẫn Viktor Yanukovich hồi tháng 2.
Những người điều hành doanh nghiệp ở tầng lớp trung lưu là đợt di cư thứ 2, mang theo cơ nghiệp của họ khi mà căng thẳng ở miền đông khiến việc làm ăn bị nguy hiểm.
Phần lớn những người di tản bỏ lại nhà cửa ở phía sau để tìm đến một nơi an toàn khi mà làng mạc, thị trấn của họ trở thành mặt trận của những vụ xung đột quân sự, với 2 bên đều sử dụng pháo hạng nặng trong khu vực dân sinh. Ở nhiều miền quê trong khu vực, cả con phố và khu vực nhà dân đều bị biến thành đống đổ nát.
Anh Vladimir Voronov, 38 tuổi, một người gốc Donetsk và là nhà sáng lập một đại lý xây dựng thương hiệu quốc tế mang tên anh, nói: “Đối với các ngành sử dụng đến nhiều chất xám, giờ đây ở Donetsk chẳng còn lại gì. Ở thời điểm này, chỉ còn lại duy nhất một khu chợ bán những đồ thiết yếu, như là đồ ăn hay vật phòng thân. Không còn cơ hội cho bất cứ ngành nghề nào khác”.
Anh Voronov đã rời quê hương mình hồi tháng 4 và đưa vợ con đến Kiev.
Khu vực miền đông giờ đây có vẻ như đang tiến dần đến một cuộc chiến tranh lạnh, tại đây vẫn còn 3 triệu dân bị kẹt lại ở giữa khi mà những thủ lĩnh ly khai cũng như chính quyền Ukraine đang củng cố vị trí của mỗi bên. Trong khi đó, nền kinh tế công nghiệp trong vùng đã bị tàn phá vì chiến tranh. Các doanh nghiệp đóng cửa, nhiều hàm mỏ không thể hoạt động, và số người thất nghiệp trong khu vực tăng một cách chóng mặt.
Với những điều kiện như vậy, khó có khả năng những con người trẻ tuổi và tiến bộ như Potanina sẽ trở lại thành phố Donetsk quê nhà, theo lời ông Alex Ryabchyn, cựu giáo sư kinh tế tại ĐH Quốc gia Donetsk. Ông Ryabchyn nói: “Phe ly khai đã phạm sai lầm khi quay lưng lại với tầng lớp tri thức, những người nói tiếng Anh và cộng đồng những người sáng tạo".
Khi phe ly khai chiếm được thành phố và các tòa nhà chính phủ trong khu vực hồi tháng, họ tuyên bố làm vậy để bảo vệ khu vực miền đông nói tiếng Nga và chống lại chính quyền bất hợp pháp của những kẻ theo chủ nghĩa xã hội người Ukraine, những kẻ đã đẩy quốc gia 46 triệu dân đến gần Tây Âu.
Nền kinh tế miền đông đã được định hướng cho thị trường Nga. Những người nói tiếng Nga ở miền đông Ukraine vẫn còn hồi tưởng rất nhiều về thời kì Liên Xô cũ, cái thời mà những người công nhân thép và thợ mỏ được tôn vinh là nhũng người hùng của chủ nghĩa cộng sản.
Vậy nên trong khi cuộc cách mạng Maidan đánh thức giới trẻ Ukraine, những người lớn lên với Internet và mạng xã hội, nó đã khiến những người thuộc thế hệ đi trước phải lo sợ trước sự bất ổn định sẽ diễn ra với việc định hướng lại nền kinh tế hướng đến châu Âu. Kết quả là, sự chảy máu chất xám của Ukraine đã thể hiện cho sự phân chia thế hệ, với phần lớn người trẻ tuổi rời khỏi khu vực.
Mối đe dọa chảy máu chất xám đã được giải quyết phần nào, khi mà chính phủ Ukraine tuyên bố sẽ chuyển toàn bộ sinh viên và giáo sư của ĐH Quốc gia Donetsk sang trường ĐH công lập Vinnitsa, cách 500 dặm về phía tây. Trong số 8.000 sinh viên trúng tuyển vào trường, hơn 5.500 em đã đăng kí để được chuyển đi. Khoảng 63% số giáo sư đồng ý di chuyển, theo như ông Inna Sovsun, phó bộ trưởng thứ nhất Bộ Giáo dục và Khoa học Ukraine, cho biết.
Phe ly khai sau đó đã nhanh chóng chiếm trường đại học, thay đổi lá cờ và lịch học của trường để “phản ánh nét đẹp dân tộc Nga của sinh viên”, theo như lời ông Sergei Baryshnikov, quyền hiệu trưởng của trường.
Những sinh viên quyết định ở lại Donetsk sẽ tốt nghiệp với tấm bằng mà ông tự tin là sẽ được chính phủ Nga công nhận.
Ông Sovsun cho biết, chính phủ Ukraine sẽ không công nhận bằng cấp từ trường ĐH Donetsk do ly khai điều hành. Ông nói: “Sau cùng thì những sinh viên này sẽ trở thành công dân Nga. Tôi chắc chắn điều đó. Và tương lai của họ sẽ có nhiều cơ hội hơn nếu so với việc họ vẫn ở lại Ukraine”.
Bộ trưởng giáo dục và khoa học của nước Cộng hòa Nhân dân Donetsk, ông Igor Kostenok, cho biết lãnh thổ của phe ly khai đang chứng kiến một sự chảy máu chất xám sau khi nhiều người rời đi vì chiến tranh. Nhưng điều này không có nghĩa khu vực này đang đối mặt với một sức hút nguồn lao động. Ông nói: “Với mọi vị trí bị bỏ trống, sẽ có những người sẵn sàng thế chân họ. Donetsk đang tự làm mới và trẻ hóa chinh mình theo cách này”.
Nhưng theo ông Ryabchin cho rằng đó giống như một sự sai lầm về thực tại. Ông nói: “Trong tâm trí người dân, điều này có hiệu quả. Nhưng nền kinh tế lại vận hành rất khác”.
Với cô Potanina, khả năng trở về Donetsk trong thời gian gần là rất nhỏ. Cha mẹ cô vẫn ở lại trong khu vực, và cô lo lắng cho sự an toàn cũng như họ sẽ sông ra sao khi mà đang có khủng hoảng tài chính nghiêm trọng tại vùng bị ly khai chiếm giữ. Cha cô là thợ mỏ và vài tháng nay ông chưa được trả lương vì hầm mỏ đã đóng cửa.
Có thể coi điều này là sự lạc quan của tuổi trẻ, nhưng các nhân viên của Binary Studio “coi việc di dời này là cơ hội cho một khởi đầu mới”, cô nói: “Điều tôi muốn nói là chúng tôi lạc quan và chúng tôi đang trưởng thành. Tôi hiểu rằng chúng tôi sẽ thích nghi với điều đó”.
Phong Đức
