PHÁN QUYẾT 2–1 LÀM RÚNG ĐỘNG GIỚI HÀNH PHÁP
Tại Washington D.C., một bản án tưởng chừng khô khan về kỹ thuật pháp lý lại đang làm rung chuyển cả mô hình nhà nước liên bang Mỹ. Tòa Phúc thẩm Hoa Kỳ cho Địa phận Quận Columbia vừa tuyên một phán quyết 2–1, khẳng định Tổng thống – cụ thể là Donald J. Trump, và rộng hơn là mọi tổng tư lệnh trong tương lai – có quyền tự do bãi nhiệm các thành viên của Ủy ban Quan hệ Lao động Quốc gia (NLRB) và Ủy ban Bảo vệ Hệ thống Công trạng (MSPB) mà không cần nêu lý do “chính đáng”. Nói cách khác, những chiếc ghế từng được coi là “an toàn nhiệm kỳ”, chỉ bị đụng đến khi có “thiếu hiệu năng, lơ là nhiệm vụ hay sai phạm nghiêm trọng”, giờ đây đã được tòa án xem như các vị trí hành pháp thuần túy, lệ thuộc trực tiếp vào ý chí của Nhà Trắng.
Ý kiến đa số do Thẩm phán Gregory Katsas chấp bút, cùng với sự đồng thuận của Thẩm phán Justin Walker – cả hai đều là người do Trump bổ nhiệm – dựa thẳng vào xu hướng mới của Tối cao Pháp viện: củng cố “thuyết tổng thống thống nhất” (unitary executive). Thông điệp cốt lõi: Quốc hội không được tự ý dựng những “bức tường cách ly” để che chắn các viên chức thực thi quyền hành pháp đáng kể khỏi sự kiểm soát của Tổng thống.
HAI NỮ ỦY VIÊN VÀ CUỘC CHIẾN QUANH CHIẾC GHẾ “KHÔNG THỂ BỊ ĐUỔI”
Đằng sau phán quyết là hai vụ kiện được gộp chung. Một bên là Cathy A. Harris, thành viên – và cũng là chủ tịch Đảng Dân chủ – của MSPB, người bị chính quyền Trump cho thôi chức giữa nhiệm kỳ. Bên kia là Gwynne A. Wilcox, nữ ủy viên Dân chủ của NLRB do Biden bổ nhiệm, cũng bị Trump “trảm” vào tháng Giêng năm nay, cùng với cố vấn pháp lý của hội đồng. Cả Harris lẫn Wilcox đều kiện để lấy lại ghế, viện dẫn luật liên bang quy định họ chỉ có thể bị cách chức vì “lý do chính đáng”.
Tòa Quận D.C. ban đầu đứng về phía họ. Thẩm phán Beryl Howell so sánh Trump với “vua” hay “nhà độc tài”, cho rằng tổng thống không có thẩm quyền bãi nhiệm tùy tiện các ủy viên NLRB. Một thẩm phán khác – Rudolph Contreras – cũng phục chức cho Cathy Harris, coi việc bãi nhiệm không nêu lý do là trái luật. Trong mắt nhiều người, đó là nỗ lực bảo vệ tính “độc lập” của các cơ quan vốn được lập ra để đứng ngoài sức ép chính trị trực tiếp.
Nhưng Tòa Phúc thẩm D.C. đã lật ngược hoàn toàn. Với cách đọc Hiến pháp nghiêng về củng cố quyền lực Hành pháp, tòa tuyên bố những tấm “áo giáp nhiệm kỳ” mà Quốc hội khoác cho NLRB và MSPB là vi hiến, bởi chúng che chắn các viên chức đang nắm trong tay “quyền hành pháp đáng kể” khỏi sự giám sát tối hậu của tổng thống được dân bầu.
NLRB / MSPB: CÒN “ĐỘC LẬP” HAY ĐÃ LÀ CÁNH TAY HÀNH PHÁP?
Trọng tâm tranh luận nằm ở chỗ: NLRB và MSPB là “cơ quan độc lập” kiểu cũ như Ủy ban Mậu dịch Liên bang (FTC) những năm 1930, hay thực chất là cánh tay nối dài của Hành pháp hiện đại? Các thẩm phán đa số đã trả lời không chút quanh co: cả hai đang làm những việc rất… hành pháp.
NLRB không chỉ xử vài vụ kiện lẻ tẻ. Cơ quan này có quyền ban hành các quy định mang tính ràng buộc trên toàn quốc, định hình lại luật chơi thương lượng tập thể giữa công đoàn và chủ doanh nghiệp. Thông qua từng phán quyết, NLRB không chỉ “giải thích luật” mà thường xuyên viết lại chính sách lao động quốc gia, viện dẫn những cân nhắc chính sách rộng lớn và không ngại đảo chiều tiền lệ mỗi khi thành phần chính trị trong hội đồng thay đổi. Không dừng lại ở giấy mực, NLRB còn có quyền yêu cầu khôi phục chức vụ, trả lương truy thu, thậm chí bồi thường thiệt hại – những biện pháp khắc phục mang nặng tính thực thi.
MSPB cũng vậy, thậm chí còn nắm dao đằng chuôi trên đời sống công chức liên bang. Hội đồng này có thể lật ngược các quyết định kỷ luật, áp đặt hình phạt với cơ quan, ra lệnh bồi thường, phục chức và trả chi phí luật sư cho nhân viên. Nói thẳng, MSPB có thể “chặn tay” cả các bộ trưởng, nếu thấy họ kỷ luật nhân viên trái luật.
Từ những thực tế đó, tòa phúc thẩm kết luận: đây không còn là những “ủy ban kiểu Humphrey’s Executor” của thập niên 1930 nữa. Khi một cơ quan vừa làm quy phạm, vừa xử lý tranh chấp, vừa ra tay thực thi, thì các ủy viên của nó đang cầm trong tay quyền hành pháp đáng kể. Mà đã là quyền hành pháp, thì Hiến pháp – theo cách hiểu hiện tại của đa số thẩm phán liên bang – đòi hỏi phải đặt dưới quyền kiểm soát cuối cùng của Tổng thống.
TỪ SEILA LAW ĐẾN HARRIS V. BESSENT: BƯỚC ĐI TIẾP THEO CỦA “TỔNG THỐNG THỐNG NHẤT”
Phán quyết ở D.C. không xuất hiện trong khoảng chân không pháp lý. Nó ăn khớp với cả chuỗi quyết định gần đây của Tối cao Pháp viện: từ Seila Law (về Cục Bảo vệ Tài chính Người tiêu dùng), đến Collins kiện Yellen (về Cơ quan Tài chính Nhà ở Liên bang), và Trump kiện Hoa Kỳ (về quyền miễn trừ hình sự). Tất cả đều đi chung một hướng: thu hẹp không gian “độc lập” của các cơ quan hành chính, trả lại cho tổng thống quyền bãi nhiệm các viên chức nắm quyền lực lớn.
Trong vụ NLRB và MSPB, Tối cao Pháp viện đã sớm gửi tín hiệu từ đầu năm 2025 khi tạm dừng các phán quyết của tòa cấp dưới phục chức Gwynne Wilcox và Cathy Harris, với lý do có khả năng hai cơ quan này đang “thực thi quyền hành pháp đáng kể” nên các lớp bảo vệ nhiệm kỳ có thể vi hiến. Chánh án Roberts đã ký lệnh tạm dừng đó – một dấu hiệu cho thấy đa số ở Tối cao Pháp viện không mặn mà với việc để các hội đồng “độc lập” đứng chắn giữa Tổng thống và bộ máy hành pháp.
D.C. Circuit giờ chỉ đơn giản là đi hết quãng đường mà Tối cao Pháp viện đã vạch sẵn. Từ chỗ giới hạn thẩm quyền của các giám đốc cơ quan đơn nhất (như giám đốc CFPB), lập luận “tổng thống phải được bãi nhiệm người nắm quyền lực hành pháp” đang lan sang cả các ủy ban nhiều thành viên như NLRB, MSPB – và xa hơn, có thể là FTC, SEC, FCC… trong tương lai gần.
LO NGẠI: CON ĐƯỜNG CAO TỐC HƯỚNG VỀ MỘT NHÀ NƯỚC TỔNG THỐNG TOÀN QUYỀN?
Không phải ai cũng vỗ tay trước phán quyết này. Thẩm phán Florence Pan – người duy nhất bất đồng – cảnh báo rằng tước bỏ hoàn toàn các lớp bảo vệ nhiệm kỳ sẽ kéo các cơ quan vốn được thiết kế để cân bằng quyền lực về gần hơn với ý chí chính trị ngắn hạn của Nhà Trắng, làm suy yếu nguyên tắc “các cơ quan độc lập” mà án lệ Humphrey’s Executor đã dựng lên từ năm 1935.
Giới chỉ trích nói thẳng: khi mọi viên chức thực thi quyền lực đáng kể đều có thể bị sa thải ngay lập tức vì không chiều ý tổng thống, nguy cơ trượt dài sang tự trị hành pháp là có thật. Những cơ quan như NLRB hay MSPB tồn tại để bảo vệ công nhân, công chức khỏi sự lạm quyền của Nhà nước và giới chủ. Nay nếu mỗi khi thay chính quyền là thay luôn người ngồi ghế, và người ngồi ghế biết rằng chỉ cần “trái ý” là mất việc, thì lý tưởng “cân bằng – kiềm chế” sẽ ngày càng mong manh.
Ngược lại, phe ủng hộ lại ca ngợi đây là “chiến thắng cho trách nhiệm giải trình”: nếu NLRB hay MSPB có thể bóp méo chính sách mà không chịu trách nhiệm trước cử tri, thì tốt hơn là để tổng thống – người do cử tri trực tiếp chọn – chịu trách nhiệm chính trị về mọi quyết định, kể cả quyết định nhân sự. Đằng sau tranh luận pháp lý là câu hỏi chính trị: chúng ta sợ một tổng thống quyền lực, hay sợ một “nhà nước ngầm” quan chức nhiệm kỳ không thể bãi nhiệm hơn?
SAU TRUMP, BẤT KỲ AI VÀO NHÀ TRẮNG CŨNG THỪA HƯỞNG QUYỀN LỰC MỚI
Một điều cần nhớ: phán quyết này không “đóng gói” riêng cho Trump. Nó sẽ nằm đó, trong hệ thống án lệ, dành cho bất kỳ ai đặt chân vào Nhà Trắng về sau – dù là Cộng hòa, Dân chủ hay một gương mặt nào đó chưa xuất hiện trên sân khấu chính trị hôm nay. Những người vui mừng vì tổng thống mình ưa thích vừa thắng một trận lớn trước “giới quan chức D.C.” cũng nên tự hỏi: ngày mai, khi đối thủ chính trị của mình lên nắm quyền, họ cũng sẽ cầm trong tay lưỡi dao bãi nhiệm sắc bén tương tự.
Tòa Phúc thẩm D.C. vừa viết thêm một chương mới vào câu chuyện lâu dài giữa Quốc hội, Tổng thống và các cơ quan độc lập. Ở đó, bóng của các phán quyết Seila Law, Collins, Trump v. United States… vẫn còn in rõ, và phía trước, Tối cao Pháp viện nhiều khả năng sẽ còn tiến xa hơn nữa trong việc “dọn sạch” các rào chắn với quyền bãi nhiệm.
Câu hỏi còn lại không chỉ là kỹ thuật pháp lý. Đó là bài toán về mô hình nhà nước mà người Mỹ muốn chọn: một Hành pháp mạnh, sẵn sàng “điều khiển” mọi cơ quan; hay một mạng lưới cơ quan độc lập, đôi khi chậm chạp, rối rắm, nhưng tạo ra nhiều lớp phanh trước cơn bốc đồng của quyền lực?
Dù thích hay ghét Trump, chúng ta khó có thể phủ nhận: với phán quyết mới của Tòa Phúc thẩm D.C., chiếc ghế tổng thống Mỹ vừa được nâng cao thêm một bậc. Và một khi bậc thềm quyền lực đã được xây thêm, hiếm khi nào lịch sử lại tự giác phá bỏ nó.
