Mẹ tôi và nỗi “ám ảnh” mang tên thiếu nữ Hà Nội
Mẹ tôi nể phục mấy cô gái Hà Nội lắm. Trong con mắt của một người nhà quê lặn lội ra Hà Nội làm việc vặt ngày xưa, các thiếu nữ đất kinh kỳ luôn hiện lên với dáng vẻ kín đáo, ứng xử khôn khéo, nói năng lễ độ, khuôn phép, lại c̣n thêu thùa, may vá, nữ công gia chánh đủ cả. Nói chung là đảm. Mỗi lần nh́n mấy cô Sài G̣n tân thời, ăn nói tự nhiên, đi đứng phóng khoáng, mẹ tôi lại thở dài: “Con gái Hà Nội đâu có thế.” Bà nói riết, nói riết… đến mức tôi bắt đầu ngờ ngợ rằng h́nh như trong ḷng bà vẫn âm thầm mong thằng con trai Nam Kỳ của ḿnh mai này nên lấy một cô gái Hà Nội cho nó… yên tâm.
Một thằng Sài G̣n và nỗi “ớn lạnh” Bắc Kỳ
Nhưng thế giới của tôi lại khác. Tôi sinh ra ở Sài G̣n, lớn lên ở Sài G̣n, bạn bè Sài G̣n, nên trong cái đầu đơn giản của ḿnh, nếu có nghĩ đến chuyện yêu đương, tôi cũng chỉ tự h́nh dung đó phải là một cô gái Sài G̣n cho hợp… thủy thổ. Con gái Bắc di cư 54 mà tôi gặp ngày nhỏ th́ “gớm” lắm: vờn qua vờn lại, làm duyên, đá lông nheo, ơng ẹo vừa vừa phải phải thôi cũng đủ làm mấy cậu trai Nam Kỳ điêu đứng. Nguyễn Tất Nhiên đă từng cay đắng nhắn nhủ “Em nhớ giữ tính t́nh con gái Bắc / Nhớ điêu ngoa nhưng giả bộ ngoan hiền…”, tôi th́ chẳng dám có ư kiến, bởi tác giả đă chết trong chiếc xe hơi cũ ở sân một ngôi chùa California, c̣n mấy cô Bắc Kỳ đọc tới mà nổi trận tam bành th́ cũng tự rủa ḿnh chứ t́m đâu ra ông nhà thơ để mà mắng. Rồi sau 1975, trên tivi Sài G̣n là h́nh ảnh những “chiến sĩ gái” Bắc Kỳ thứ thiệt, bước đều, mắt rực lửa căm thù, giọng nói lanh lảnh. Cảm giác đầu tiên của tôi trước h́nh ảnh “con gái Hà Nội của mẹ” là… ớn lạnh. Tôi trêu bà: “Đấy, con gái Hà Nội của mẹ đấy.” Bà cụ chỉ biết thở dài: “Hồi trước đâu có thế…” Bà không biết rằng thằng con ḿnh đang cố t́nh đánh đồng tất cả cô gái Bắc Kỳ với cô gái Hà Nội, cho tiện tranh luận.
Thiếu nữ Hà thành qua trang sách cũ
Thực ra, ngay trong đầu tôi cũng có một h́nh bóng mơ hồ về con gái Hà Nội – nhưng đó là những thiếu nữ bước ra từ trang sách. Là cô Liên dịu dàng đằm thắm trong “Gánh hàng hoa”, là cô Loan tân thời mà vẫn bị lễ giáo siết chặt trong “Đoạn tuyệt”, là dáng Loan cô đơn đi dọc bờ đê Yên Phụ mà tôi “cảm thấy” được hơn là hiểu hết. Đọc “Tuấn, chàng trai nước Việt” của Nguyễn Vỹ, tôi lại gặp những nữ sinh Hà Nội lăng mạn ra rít, kín đáo lập hội “Ái Tino” mê giọng hát Tino Rossi, một chút say mê tân thời rồi cũng tan biến khi từng người lại trở về với nếp nhà, tam ṭng tứ đức, công dung ngôn hạnh. Lăng mạn chỉ bùng lên như đóm lửa, c̣n cái nền thanh lịch, khuôn phép mới là thứ bền chặt. Thế là trong tưởng tượng, con gái Hà Nội của tôi vừa có chút mơ mộng, vừa thủy chung với một hệ giá trị cũ kỹ mà đáng kính.
Lần đầu đi Hà Nội: Khâm Thiên, phố Huế và những bất ngờ
Năm 1980, lần đầu tiên tôi ra Hà Nội công tác. Anh bạn đồng nghiệp tốt nghiệp bên Đông Đức chở tôi đi khắp phố trên chiếc Simson khề khà. Nơi đầu tiên tôi muốn ghé là… Khâm Thiên. Anh bạn tṛn mắt: “Làm ǵ c̣n hố bom mà thăm?” Tôi bật cười, không biết giải thích sao rằng trong đầu thằng trai Sài G̣n mới ra Bắc, Khâm Thiên không chỉ gắn với bom đạn mà c̣n là một thứ “phong lưu tài tử” đă từng vang bóng, dù không phải kiểu phong lưu nho nhă của Vân Hạc trong “Lều chơng” hay nỗi u uất tài tử của Cao Bá Quát giữa ca trù, rượu nồng, tiếng phách. Cái máu phóng đăng đă dẫn tôi đến Khâm Thiên chứ chẳng phải ḷng hiếu kỳ với chiến tích bom rơi. Ngày ấy, phố nghèo, nhà xiêu vẹo, nhưng tôi thấy được chút dư hương của một Hà Nội khác, Hà Nội vừa tài tử vừa tàn phai. Chiều chạng vạng ở phố Huế, tôi chứng kiến một bà đi xe đạp ngược chiều bị cảnh sát ngoắc lại. Bà không năn nỉ, cũng chẳng nhận ḿnh sai, mà căi tay đôi ra tṛ, cả hai vẫn xưng “đồng chí” rất mực trang nghiêm. Tôi cười mà choáng: Hà Nội có những cảnh không nằm trong trí tưởng tượng của một người Sài G̣n như tôi.
Hà Nội hôm nay: giàu hơn nhưng khó gần hơn
Hà Nội bây giờ khác xưa nhiều lắm. Nhà cao tầng, cầu vượt, xe hơi chen chúc. Những cảnh căi tay đôi với cảnh sát v́ vài đồng tiền phạt chắc hiếm rồi. Nhưng đổi lại là những cảnh thanh niên thiếu nữ à la mode giẫm lên thảm hoa để chụp h́nh, gào thét đón thần tượng Hàn Quốc, hay những quán “bún mắng, cháo chửi” treo lơ lửng giữa phố như một thương hiệu kỳ quặc. Tôi ra Hà Nội nhiều hơn v́ công việc, ăn uống với bạn bè bản xứ th́ không sao, chứ hễ đi một ḿnh là thế nào cũng bị “chặt” giá, ngay cả chai nước suối ven đường phố cổ cũng mười ngh́n. Bị chặt riết thành quen, lần nào ra Hà Nội mà không bị chặt th́ tôi tự coi như… trúng số. Sài G̣n dễ hội nhập, cứ sống một thời gian là thành người Sài G̣n, hoặc ít nhất cũng thấy ḿnh thuộc về nơi này. Hà Nội th́ h́nh như ngược lại: người ta ào ào đổ về, đem theo đủ thứ văn hóa, giành giật chiếm chỗ, đồng hóa Hà Nội bằng cách của họ. C̣n người Hà Nội “thứ thiệt” th́ co cụm lại, khép kín trong những con ngơ, những căn nhà cũ, lặng lẽ dạy con cái theo cách riêng để giữ lấy một thứ di sản vô h́nh.
Một câu “Thưa ông” giữa phố cổ và bóng dáng Hà Nội xưa
Tôi vẫn nhớ măi một buổi sáng năm ngoái, lang thang trong ngơ nhỏ giữa khu phố cổ, khát nước ghé đại vào một tiệm tạp hóa. Bà cụ bán hàng, tóc bạc, chắc cũng ngoài bảy mươi, đưa chai nước lạnh rồi nói rất chậm: “Thưa, của ông đây, giá năm ngh́n. Cám ơn ông.” Tai tôi lùng bùng, có cái ǵ đó vừa cũ vừa quen, giống như câu chữ bước ra từ trang sách Tự Lực Văn Đoàn. Tôi dợm bước rồi quay lại hỏi: “Thưa bà, bà là người Hà Nội?” Bà mỉm cười, ánh mắt rất hiền: “Vâng ạ, nhà tôi ở ngơ này đă ba đời rồi, từ thời ông nội tôi ra làm quan ở đây.” Chỉ một câu “thưa ông” thôi, Hà Nội xưa vụt trở về, với những gia đ́nh trí thức học Tây, với các bà mẹ quyết không cho con bỏ học dù phải đi vay tiền hàng xóm, với những đứa trẻ được dạy từ cái “dạ”, cái “cám ơn”, đến cách ăn một quả chuối cũng phải bẻ đôi cho đúng mực. Tôi chợt hiểu lời mẹ ḿnh năm xưa không hẳn là ảo tưởng. Con gái Hà Nội – và rộng hơn là người Hà Nội cũ – dường như được đúc từ một khuôn giáo dục gia đ́nh rất chặt, nơi “giấy rách phải giữ lấy lề”, mực đen và băo tố không dễ ǵ làm rách.
Con gái Hà Nội, giọt nước dưới mặt lá
Giờ đây, mỗi lần nhớ lại mẹ, tôi lại nhớ đến câu “Con gái Hà Nội đâu có thế” của bà, như một tiếng thở dài gửi cho một thời đă mất. Hà Nội bây giờ ồn ă, nhiều lớp người chen chúc, nhiều thói quen mới lạ xấu tốt lẫn lộn. Nhưng đâu đó, trong những ngơ nhỏ hun hút, trong một tiệm tạp hóa cũ kỹ, trong giọng nói “dạ, thưa, cám ơn” của một bà già gần bảy mươi, con gái Hà Nội ngày xưa vẫn c̣n đó, lẩn quất như giọt nước trong veo đọng ở mặt dưới chiếc lá sau cơn mưa. Không phô trương, không dễ bắt gặp, phải có duyên mới thấy, phải chịu khó cúi xuống mới nhận ra. Có lẽ, Hà Nội đẹp nhất vào lúc sáng sớm khi hồ c̣n mù sương; và con gái Hà Nội xưa cũng thế – đẹp nhất khi người ta tưởng như họ biến mất, nhưng thật ra vẫn âm thầm ở đó, giữ cho ḿnh một chút thanh lịch, một chút tự trọng, một chút nề nếp mà mẹ tôi đă từng mang theo suốt đời như một niềm tin không chịu tàn phai.
Nguồn: Vũ Thế Thành (sửa và viết bởi Gibbs VIETBF)
