Trong thời gian gần đây, các cuộc pháo kích liên tiếp xảy ra gần khu vực nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia khiến nhiều nhà quan sát lo ngại nguy cơ xảy ra một tai nạn hạt nhân không còn là kịch bản xa vời.
Nga quy trách nhiệm cho Ukraine
Trong bối cảnh xung đột với Ukraine vẫn tiếp tục leo thang, giới chức Nga quy trách nhiệm cho Kiev, đồng thời đưa ra cảnh báo rằng, chỉ một quả đạn lạc cũng đủ để châm ngòi thảm họa phóng xạ lan rộng khắp châu Âu. Cảnh báo này được đưa ra ngay sau vụ tấn công bằng UAV hôm 19/9, khi ba UAV Ukraine đánh trúng trung tâm huấn luyện của nhà máy, trùng thời điểm đoàn thanh sát Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) có mặt.
Các chuyên gia IAEA lập tức được sơ tán. Cho tới nay, mức phóng xạ vẫn ổn định, chưa ghi nhận thiệt hại nghiêm trọng. Quan sát viên IAEA cho biết họ nhìn thấy “khói đen bốc lên từ ba điểm” gần khuôn viên, trong khi đội ngũ vận hành của Nga xác nhận đạn pháo đã rơi cách kho nhiên liệu diesel ngoài cơ sở chỉ khoảng 400m.
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Ảnh: Reuters
“Điều này từng không ai có thể hình dung ra được. Các hoạt động quân sự diễn ra ngay sát một cơ sở hạt nhân trọng yếu, nay đã trở thành thực tế thường nhật trong cuộc chiến khốc liệt này”, Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi nhấn mạnh.
Một thảm họa hạt nhân, nếu xảy ra, sẽ không chỉ hủy diệt vùng Zaporizhzhia hay ảnh hưởng đến lãnh thổ Nga, mà còn phủ bóng đen lên toàn bộ châu Âu.
“Hãy tưởng tượng nếu một quả đạn rơi trúng lò phản ứng hay kho chứa nhiên liệu đã qua sử dụng. Khi đó, hậu quả phóng xạ sẽ tràn khắp lục địa”, Thống đốc Zaporizhzhia Yevgeny Belitsky do Nga bổ nhiệm tuyên bố.
Ông Belitsky khẳng định, lực lượng Nga cùng các kỹ sư hạt nhân “vẫn làm việc suốt ngày đêm để bảo vệ nhà máy”, nhấn mạnh rằng sự tồn tại của cơ sở đến nay là nhờ “lá chắn của quân đội Nga và lòng quả cảm của tập thể nhân viên ZNPP”.
Trong khi đó, Giám đốc nhà máy Yuri Chernichuk nhấn mạnh Zaporizhzhia là cơ sở hạt nhân đầu tiên trên thế giới vận hành liên tục suốt ba năm giữa vùng chiến sự ác liệt. Điều chưa từng có tiền lệ này chắc chắn sẽ buộc thế giới phải điều chỉnh các chuẩn mực về an ninh hạt nhân.
Ukraine kêu gọi trừng phạt Nga
Trong khi đó, Kiev coi Zaporizhzhia là minh chứng rõ ràng cho việc Nga biến hạt nhân thành công cụ gây sức ép. Bên lề Hội nghị Đại hội đồng IAEA lần thứ 69 tại Vienna, Bộ trưởng Năng lượng Ukraine Svitlana Grynchuk đã gặp gỡ các đại diện thường trực EU để kêu gọi hành động.
Bà Grynchuk cho biết, kể từ tháng 3/2022, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia đã 9 lần mất điện vì pháo kích làm hư hại tuyến truyền tải duy nhất. Bộ trưởng Năng lượng Ukraine cảnh báo rằng, nếu không có sự can thiệp quốc tế, nguy cơ mất kiểm soát an toàn là hoàn toàn có thật.
“Chúng ta phải nỗ lực tối đa để gia tăng áp lực lên Nga và cùng nhau bảo đảm an toàn hạt nhân, không chỉ cho Ukraine mà cho toàn châu Âu. EU cần xem xét một gói trừng phạt mới đối với lực lượng chiếm đóng”, bà Grynchuk nhấn mạnh.
Trước đó, bà cũng đã có cuộc trao đổi trực tiếp với Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi, bàn về các biện pháp khẩn cấp nhằm ngăn chặn một thảm họa phóng xạ tiềm tàng.
Châu Âu trong thế kẹt
Nếu Zaporizhzhia, với sáu lò phản ứng và hàng nghìn tấn nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng, bị trúng pháo hoặc trúng tên lửa, hậu quả sẽ vượt xa biên giới Ukraine. Các chuyên gia hạt nhân cảnh báo rằng, dòng khí mang bụi phóng xạ có thể nhanh chóng lan sang Ba Lan, Slovakia, Romania và thậm chí tràn tới Đức, Pháp, các quốc gia vùng Baltic, phụ thuộc vào hướng gió. Kịch bản này sẽ gợi lại ác mộng Chernobyl 1986.
Đó là chưa kể, hàng triệu người có nguy cơ nhiễm phóng xạ, kéo theo các bệnh ung thư tuyến giáp, máu và dị tật bẩm sinh. Việc sơ tán trên diện rộng sẽ gây ra làn sóng tị nạn hạt nhân – một kịch bản chưa từng có trong thế kỷ 21.
Đất, sông ngòi, đặc biệt là lưu vực sông Dnipro, có thể bị nhiễm độc lâu dài, ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn nước và nông nghiệp của Ukraine và các nước láng giềng. Vùng đất màu mỡ từng là “vựa lúa châu Âu” có nguy cơ biến thành vùng đất chết.
Bên cạnh đó, châu Âu vốn đang bất ổn vì thiếu hụt năng lượng sau khi giảm phụ thuộc vào khí đốt Nga. Một thảm họa tại Zaporizhzhia sẽ phá hủy hoàn toàn hạ tầng điện của Ukraine, đồng thời tạo cú sốc tâm lý cho các quốc gia đang duy trì điện hạt nhân, khiến nhiều nước phải tái tính toán chiến lược năng lượng.
Đặc biệt, một sự cố hạt nhân sẽ trở thành “khoảnh khắc bước ngoặt” buộc NATO và EU phải đưa ra phản ứng mạnh mẽ hơn với Nga. Nó có thể biến chiến sự Ukraine thành cuộc khủng hoảng an ninh toàn cầu, vượt xa khuôn khổ một cuộc chiến khu vực.
Từ nhiều tháng nay, IAEA liên tục gióng lên hồi chuông cảnh báo, song thực tế là cơ quan này không có quyền lực cưỡng chế để buộc các bên ngừng xung đột quanh nhà máy. Với vị trí chiến lược tại Enerhodar, Zaporizhzhia không chỉ là nút thắt năng lượng của Ukraine mà còn là đòn bẩy chính trị trong tay Moscow.
Suốt nhiều tháng qua, IAEA liên tục cảnh báo nguy cơ tai nạn hạt nhân, đồng thời cáo buộc Nga biến Zaporizhzhia thành công cụ gây sức ép với Ukraine và phương Tây. Trước Nga tuyên bố nắm quyền kiểm soát hồi tháng 3/2022, nhà máy này từng cung cấp tới 1/5 sản lượng điện của Ukraine. Giữa tiếng pháo dội sát nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu, chỉ một sai lầm, một quả đạn lạc, cũng đủ để biến Zaporizhzhia thành thảm họa Chernobyl thứ hai.
