Theo như mới đây đã được giới chuyên gia đồng loạt nhận xét như trên sau cuộc họp giữa hai phái đoàn Mỹ-Trung, trong lúc Bắc Kinh vẫn tiếp tục «mài gươm cho sắc» để chuẩn bị những bước tiếp theo. Dù Trung Quốc đấu dịu vì tăng trưởng còn phụ thuộc vào thị trường và công nghệ Mỹ.
Phái đoàn Mỹ (P) và Trung Quốc trong cuộc họp thượng đỉnh Joe Biden-Tập Cận Bình tại Woodside, gần San Francisco, bang California. Ảnh ngày 15/11/2023. REUTERS - KEVIN LAMARQUE
Mỹ-Trung đã đạt được nhiều « tiến bộ cụ thể » sau thượng đỉnh San Francisco, nhưng đấy chỉ là vỏ bọc bề ngoài. Nhà Trắng « bắt buộc phải cứng giọng với Bắc Kinh » để kiếm phiếu trước bầu cử 2024. Trung Quốc đấu dịu vì tăng trưởng còn phụ thuộc vào thị trường và công nghệ Mỹ. Bắc Kinh tiếp tục « mài gươm cho sắc » để chuẩn bị những bước tiếp theo. Giới chuyên gia đồng loạt nhận xét như trên sau cuộc họp giữa hai phái đoàn Mỹ-Trung hôm 15/11/2023.
Woodside, gần thành phố San Francisco, bang California, vào tuần trước trở thành tâm điểm thời sự quốc tế với thượng đỉnh Joe Biden-Tập Cận Bình. Sau bốn giờ họp, đôi bên ra về với nhiều « những tiến bộ cụ thể ». Tổng thống Biden nêu bật hai thành công lớn : một là Bắc Kinh đồng ý hợp tác chống « sản xuất và buôn ma túy tổng hợp », trong đó có Fentanyl, được gọi là « ma túy cho dân nghèo ». Năm 2022, hơn 100.000 công dân Mỹ tử vong vì sử dụng Fentanyl quá liều. Fentanyl tàn phá nhiều gia đình Mỹ, đè nặng lên xã hội và kinh tế Hoa Kỳ. Trung Quốc bị coi « công xưởng sản xuất Fentanyl của thế giới ». Do vậy, cam kết của ông Tập với tổng thống Biden về hồ sơ này giúp Nhà Trắng ghi điểm với công luận Mỹ.
Thành quả thứ nhì đạt được sau thượng đỉnh San Francisco liên quan đến việc Mỹ và Trung Quốc đồng ý nối lại « đối thoại quân sự », vốn bị gián đoạn từ tháng 08/2022. Marc Julienne, Viện Quan Hệ Quốc Tế IFRI của Pháp, lưu ý, vào lúc các hoạt « dồn dập chung quanh Đài Loan và ở Biển Đông, rủi ro xảy ra sự cố, tai nạn, hiểu nhầm càng lớn », cho nên việc đối thoại trực tiếp để nhanh chóng làm hạ nhiệt tình hình khi cần là điểm hết sức quan trọng đối với cả Bắc Kinh lẫn Washington. Mọi yếu tố cho phép giảm thiểu rủi ro xảy ra xung đột vũ trang giữa hai siêu cường kinh tế và quân sự trên thế giới, góp phần trấn an các doanh nghiệp Mỹ và các đồng minh của Washington tại Châu Á-Thái Bình Dương.
Đôi bên cùng đấu dịu
Về phía Trung Quốc, trước khi chính thức ngồi vào bàn đàm phán với tổng thống Biden, các cố vấn của chủ tịch Tập Cận Bình đã dành nhiều thời gian để chuẩn bị cuộc tiếp xúc của lãnh đạo Bắc Kinh với 400 công dân Hoa Kỳ, mà phần lớn là chủ nhân các tập đoàn hàng đầu như Tesla Apple, Pfizer hay của các quỹ đầu tư lớn nhất nước Mỹ như BlackRock, BlackStone… Thêm một lý do khiến lãnh đạo Bắc Kinh hài lòng : chính quyền Biden dịu giọng trong chủ trương « tách rời » khỏi nền kinh tế Trung Quốc.
Trên đài phát thanh Pháp France Culture, kinh tế gia Agathe Demarais, thuộc trung tâm nghiên cứu châu Âu về quan hệ quốc tế (European Council on Foreign Relations), ghi nhận : « Mỹ không còn đả động đến việc tách rời khỏi kinh tế Trung Quốc nữa mà chỉ nói đến việc cần giảm thiểu rủi ro, tức là giảm mức độ lệ thuộc vào quốc gia châu Á này. Một cách gián tiếp, Washington báo trước là sẽ không ban hành các biện pháp đè nặng lên tăng trưởng của Trung Quốc, nhưng đồng thời Hoa Kỳ cũng thực sự quan ngại trước việc một số công nghệ của Mỹ giúp Bắc Kinh phát triển về mặt quân sự ».
Một tuần lễ sau thượng đỉnh Mỹ-Trung 2023, vẫn chưa thấy chính quyền Biden thông báo ngừng hay nới lỏng các biện pháp kiểm soát xuất nhập khẩu trang thiết bị nhậy cảm với Trung Quốc, trong lúc đây có thể là một trong những điểm quan trọng đối với chủ tịch họ Tập, theo quan điểm của chuyên gia Valérie Niquet, Quỹ Nghiên Cứu Chiến Lược Pháp trong một chương trình phát thanh trên đài France Inter :
« Theo tôi, ông Tập Cận Bình thực sự cần đạt được một chút gì đó với Mỹ, đặc biệt là trên vấn đề kinh tế chẳng hạn như là về việc mở cửa thị trường hay chuyển giao công nghệ trong lĩnh vực bán dẫn. Những biện pháp trừng phạt Trung Quốc, được ban hành từ thời tổng thống Trump và tiếp tục được duy trì dưới chính quyền Biden, cho thấy một cách quá rõ rệt là tăng trưởng của Trung Quốc vẫn còn phụ thuộc vào khả năng tiếp cận với công nghệ của Hoa Kỳ, vào thị trường các nước phát triển. Bắc Kinh có thể mở rộng ảnh hưởng với Nga, châu Phi hay Trung Âu nhưng tất cả những thị trường đó không thể lấp vào chỗ trống của Mỹ hay Liên Hiệp Châu Âu (...)
Về chuyển giao công nghệ, Trung Quốc chưa thể tự chủ. Nhưng đương nhiên là Bắc Kinh cố gắng che đậy nhược điểm đó bằng những tuyên bố mang đầy tính tự hào dân tộc về khả năng phát triển những công nghệ của riêng mình để không phụ thuộc vào Mỹ … Nhưng thực tế cho thấy là mục tiêu đó còn xa vời ».
Rối rắm trong nội bộ Trung Quốc
Phải chăng điều này giải thích cho thái độ « mềm mỏng » hơn của lãnh đạo Trung Quốc tại thượng đỉnh San Francisco so với cuộc họp Biden-Tập Cận Bình ở Bali-Indonesia đúng một năm trước đây ? Cũng Marc Julienne, ghi nhận mùa thu 2023 ông Tập Cận Bình bắt tay Joe Biden vài tháng sau khi được chỉ định tiếp tục điều hành đất nước thêm một nhiệm kỳ 5 năm, công luận trong nước và quốc tế kỳ vọng nhiều vào đà bật dậy của kinh tế Trung Quốc sau 3 năm đóng cửa chống dịch. Nhưng một năm sau, « tình hình » nội bộ Trung Quốc có chiều hướng xấu đi : Ngay cả chính trị Trung Quốc cũng có những dấu hiệu bất an (ngoại trưởng và bộ trưởng Quốc Phòng Trung Quốc hai thành viên nặng ký từng được chính ông Tập Cận Bình tín nhiệm đã bị cách chức).
Về kinh tế, khủng hoảng địa ốc lan rộng, thất nghiệp gia tăng trong lúc xuất khẩu bị đe dọa vì chiến tranh Ukraina và xung đột ở Trung-Cận Đông. Đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI, vốn là một trong cột trụ của mô hình tăng trưởng của Trung Quốc từ 4 thập niên qua, nay cũng đang bị « chao đảo », cho nên, như ghi nhận của Mathieu Duchâtel, chủ nhiệm chương trình châu Á thuộc viện nghiên cứu Institut Montaigne - Paris, một trong những trọng tâm của ông Tập Cận Bình trong chuyến đi Mỹ vừa qua là nhắm trấn an các doanh nghiệp của Mỹ, quốc tế và kể cả của Đài Loan :
« Theo các số liệu gần đây nhất, năm 2020 Hoa Lục thu hút 80 % đầu tư của Đài Loan ở hải ngoại. Tỷ lệ này rơi xuống còn 13,6 % năm 2022. Để so sánh tổng đầu tư của Đài Loan vào các nước trong khối Đông Nam Á đã cao hơn so với đầu tư vào Trung Quốc. Đây là một bước ngoặt hết sức quan trọng đối với Trung Quốc vào lúc các tập đoàn Đài Loan, như là Foxconn chẳng hạn, đã đóng góp rất nhiều vào tiến trình phát triển của Trung Quốc. Cho đến hiện tại, Foxconn vẫn đứng đầu trong số các hãng xưởng bảo đảm việc làm cho người lao động ở Hoa Lục. Rõ ràng là cuộc chiến thương mại khai mào dưới chính quyền Trump hồi 2018 đang dẫn đến những hậu quả lớn hơn gấp bội (...)
Rất rõ ràng là phía Bắc Kinh muốn trấn an các nhà đầu tư ngoại quốc về tình hình và môi trường kinh doanh ở Hoa Lục. Đây không chỉ là một thông điệp nhắm tới các doanh nhân Mỹ mà còn nhắn gửi đến các hãng của Đài Loan bên cạnh những tuyên bố chính thức ‘đằng đằng sát khí’. Theo chỗ tôi được biết, cấp cao nhất trong chính quyền tại Bắc Kinh, trấn an các doanh nhân Đài Loan là một điểm nhấn. Một ủy viên Ban Thường Vụ Bộ Chính Trị Đảng Cộng Sản đã đề nghị thành lập một đặc khu kinh tế với những điều khoản ưu đãi, dành riêng cho các doanh nhân Đài Loan. Điểm được chọn là tỉnh Phúc Kiến, gần với Đài Loan nhất, ở phía nam Trung Quốc. Không chỉ với Mỹ mà cả với Đài Loan, sợi chỉ đỏ trong chính sách kinh tế của Bắc Kinh càng lúc càng rõ nét Sợi chỉ đỏ trong chính sách của Bắc Kinh càng lúc càng rõ nét. Thông điệp chính dường như là bất chấp những mối đe dọa, nhưng Trung Quốc không phải là một điểm đầu tư nguy hiểm như mọi đang nghĩ hiện nay ».
Những bàn tay thép trong những chiếc găng nhung
Tuy nhiên, cũng sẽ là một sai lầm lớn nếu nghĩ rằng Trung Quốc đã bị dồn vào chân tường để phải nhượng bộ Washington. Drew Thomson, một cựu quan chức của Lầu Năm Góc được đài Mỹ CNN trích dẫn, giải thích thái độ « mềm mỏng » hơn vì Bắc Kinh đã nhận thấy rằng không có lợi khi thổi phồng « mối đe dọa Hoa Kỳ ». Trái lại, một mối bang giao « ổn định » và « bình thường » với nền kinh tế số 1 thế giới và phương Tây sẽ tiếp tục nuôi dưỡng cỗ máy tăng trưởng của Trung Quốc.
Valérie Niquet, thuộc Quỹ Nghiên Cứu Chiến Lược Pháp, cũng nhận thấy rằng thái độ hung hăng không cho phép Bắc Kinh thủ lợi : « Tập Cận Bình muốn là các nhà đầu tư Mỹ và quốc tế trở lại Trung Quốc vào lúc mà vốn đầu tư nước ngoài ồ ạt rút khỏi Hoa Lục. Trong một thời gian dài, khi nói đến Trung Quốc các doanh nhân quốc tế nhìn thấy những cơ hội nhiều hơn là những rủi ro. Bây giờ thì ngược lại. Người ta thận trọng trước các dự án đầu tư vào Trung Quốc, hay là chọn giải pháp Trung Quốc +1 để bớt lệ thuộc vào một quốc gia với những quyết định không nhất quán ».
Về cơ bản Mỹ và Trung Quốc vẫn là những đối thủ đáng gờm
Một sai lầm khác cũng tai hại không kém nếu chủ quan cho rằng Hoa Kỳ và Trung Quốc bắt đầu sưởi ấm quan hệ một cách lâu dài. Agathe Demarais trung tâm nghiên cứu quan hệ quốc tế châu Âu nhắc lại : hai đảng Dân Chủ và Cộng Hòa ở Mỹ đang bị chia rẽ vì rất nhiều vấn đề, ngoại trừ việc xem Trung Quốc là một « mối đe dọa ».
Cứng giọng với Trung Quốc dễ cho phép tổng thống Biden thuyết phục công luận trước mùa tranh cử. Do vậy, không mấy ai chờ đợi từ nay đến mùa thu sang năm, Washington sẽ nói lỏng một số các biện pháp trừng phạt và kềm tỏa Trung Quốc cả về thương mại lẫn công nghệ.
Đó là chưa kể cuộc tranh giành ảnh hưởng Mỹ-Trung với phần còn lại của thế giới đang diễn ra trên rất nhiều mặt. Chỉ riêng về thương mại, hơn một nửa số thành viên khối G20 lệ thuộc vào các luồng giao thương của Trung Quốc nhiều hơn là của Mỹ. Chỉ một mình Trung Quốc chiếm hơn 20 % tổng kim ngạch mậu dịch của nhiều nước lớn như Nhật Bản, Hàn Quốc hay Úc, Brazil, Indonesia ...
Nhìn từ phía Trung Quốc, ông Tập Cận Bình thừa biết Joe Biden không và không thể tỏ ra hòa hoãn (hay tệ hơn nữa là « mềm yếu ») với Bắc Kinh trên các hồ sơ quan trọng từ nay cho đến ngày bầu cử.
Về cơ bản, chính sách Ấn Độ-Thái Bình Dương của Mỹ trong mắt đảng Cộng Sản Trung Quốc là công cụ để Washington « kềm tỏa đà phát triển chính đáng » của Trung Quốc trong khu vực này. Do vậy, từ thượng đỉnh Bali đến San Francisco, ông Tập Cận Bình lại càng quyết tâm hơn trong việc thực hiện « tham vọng tự chủ về quân sự và công nghệ » với Hoa Kỳ như bà Collen Cottle, một cựu nhân viên tình báo CIA được tờ USAToday (ngày 18/11/2023) trích dẫn.
Nhà báo Pierre Antoine Donet, từng điều hành chi nhánh của hãng tin Pháp AFP tại Bắc Kinh, loại bỏ khả năng Mỹ và Trung Quốc « sưởi ấm quan hệ » một cách lâu dài. Chẳng qua là Washington vẫn cần hàng rẻ của Trung Quốc, Bắc Kinh thì cần công nghệ và thị trường của Mỹ để phát triển. Nhờ có sự « phụ thuộc đó », hai siêu cường thế giới này tránh lao vào một cuộc đối đầu về mặt quân sự.
