Biển không giống cái bồn tắm: mặt nước cũng có “dốc”
Chúng ta quen nh́n mặt biển như một tấm kính phẳng – như mặt nước bồn tắm, như hồ bơi giữa trưa yên gió. Nhưng đại dương thật sự không như vậy. Nước biển có chỗ “dồn” lên thành g̣, có chỗ “vơng” xuống thành thung lũng, bị gió tín phong đẩy đi, bị trọng lực kéo về phía những khối “nặng” như băng hà khổng lồ, và bị những ḍng hải lưu mặt biển tạo thêm các độ dốc lạ lùng. Ở ŕa phía tây của các đại dương lớn, những ḍng chảy nhanh nhất – những “mạch máu” nước ấm – lao về phía cực, và chỉ riêng tốc độ, nhiệt độ của chúng cũng đủ làm mặt biển nghiêng đi vài bậc vô h́nh.
Một nơi dị thường ngoài khơi Nhật: bên này biển dâng gần 1 inch/năm, bên kia lại hạ c̣n nhanh hơn
Sự không-phẳng ấy vốn đă tồn tại, và c̣n đang thay đổi. Các bản đồ biến động gần đây cho thấy những mô h́nh tinh vi như tấm thảm dệt bởi g̣–vơng nước. Nhưng nổi bật nhất là một điểm ngoài khơi Nhật Bản: ngay sát nhau, có nơi mặt biển tăng gần một inch mỗi năm, cạnh đó lại có vùng mặt biển giảm nhanh hơn. Dấu vân tay này thường không phải do “biển tự dưng đổi tính”, mà là dấu hiệu của một ḍng hải lưu lớn đang đổi vị trí – và khi “ḍng sông trong biển” đổi đường, mọi thứ phía trên và phía dưới mặt nước có thể chao đảo theo.
Kuroshio – “Hắc Lưu”: con sông nước ấm vận chuyển hơn 200 lần Amazon
Kuroshio, nghĩa là “Hắc Lưu”, là một trong những ḍng hải lưu lớn nhất hành tinh. Ḍng nước ấm sâu này vận chuyển lượng nước được mô tả là hơn 200 lần sông Amazon, đi từ vùng xích đạo lên phía bắc, rồi thường rẽ ngoặt ra Thái B́nh Dương gần mũi Boso – ŕa phía đông vịnh Tokyo. Khi rời bờ Nhật và phóng ra đại dương mở, nó thường được gọi là “Kuroshio Extension”. Chỉ cần Kuroshio đi “đúng đường”, nước ấm – nước lạnh, các đàn cá, các mùa vụ biển… vẫn giữ được nhịp quen thuộc. Nhưng vài năm gần đây, Kuroshio đă cư xử theo cách “khác thường”.
Khi Kuroshio không chịu rẽ: nước ấm ḅ lên phía bắc, và kỷ lục nhiệt độ ngoài khơi xuất hiện
Thay v́ bẻ hướng ra Thái B́nh Dương như thường lệ ở gần Boso, phần “Extension” đă có giai đoạn tiếp tục trườn lên phía bắc dọc bờ, mang theo nước ấm chưa từng có. Mép bắc của ḍng chảy này có lúc dịch xa về phía cực tới khoảng 300 dặm. Một nhà khoa học Nhật mô tả cảm giác của ḿnh kiểu “ngạc nhiên đến mức không biết gọi là ngạc nhiên có đủ không”, bởi có những nơi ngoài khơi vốn không thuộc “lănh địa lịch sử” của Extension, vậy mà nhiệt độ nước lại tăng tới 6°C, và t́nh trạng nóng cao kéo dài tới hai năm – mức tăng mà họ nói là chưa từng chứng kiến ở khu vực ấy.
“Khúc lượn lớn” từ 2017: ṿng xoáy kéo dài gần 8 năm, cuối cùng mới được tuyên bố kết thúc
Không chỉ Extension đổi đường. Tháng 8/2017, Kuroshio ở phía nam Nhật rơi vào trạng thái “large meander” – một khúc lượn lớn: ḍng chảy rời bờ, ṿng xuống phía nam như một cú ngoặt kéo dài, đem nước ấm rời xa bờ biển, làm nhiệt độ biển ở các vùng thay đổi mạnh. Những “khúc lượn lớn” vốn không lạ: hồ sơ ghi nhận đă có từ thập niên 1960. Trong giai đoạn 1975–1980, một meander dài từng đi kèm suy giảm nghiêm trọng cá cơm ở vùng biển đánh bắt trọng điểm phía nam Honshu; cá cơm bị thay thế bởi cá ṃi – loài ưa nước ấm hơn. Nhưng lần meander bắt đầu từ 2017 được xem là “khó tin” v́ độ dài: gần tám năm. Đến tháng 8 vừa qua, cơ quan khí tượng Nhật mới tuyên bố hiện tượng này chấm dứt, nhưng “chấm dứt” không có nghĩa là mọi thứ lập tức quay về như cũ.
Mặt biển cũng bị kéo lên – hạ xuống theo Kuroshio: và băo chỉ cần thêm nửa feet là đủ đổi mức tàn phá
Kuroshio không chỉ mang nhiệt. V́ nước ấm nở ra và ḍng chảy nhanh tạo chênh lệch áp lực, hai phía của ḍng hải lưu có thể chênh cao mực nước tới vài feet. Khi ḍng này đổi vị trí, mực nước ven bờ đổi theo, như thể ai đó đặt một nêm vô h́nh dưới mặt biển. Khúc lượn lớn từng gây sụt mực nước ở một nơi, đồng thời làm tăng rơ rệt mực nước dọc bờ Honshu phía nam Tokyo – có nơi tăng tới khoảng nửa feet. Và đúng năm 2017 ấy, khi băo Lan đổ bộ vào Shizuoka, mực nước nền cao hơn đă khuếch đại thiệt hại. Đại dương đôi khi không cần “dâng” theo nghĩa nước tràn bờ; chỉ cần cao hơn b́nh thường một chút, băo đă có thêm lực, sóng đă có thêm đà.
V́ sao các ḍng hải lưu “trôi lên cực”: khi Hadley Cell nở ra, gió đổi – nước cũng đổi
Để hiểu Kuroshio, phải nh́n các “ṿng quay” (gyres) ở những bồn biển lớn: nước ấm chạy về phía tây dọc xích đạo, rồi bẻ lên phía cực ở ŕa tây – nơi sinh ra các “western boundary currents” như Kuroshio, Gulf Stream, East Australian, Agulhas, Brazil… Nhiều quan sát cho thấy phần lớn những ḍng này đang ấm lên và có xu hướng dạt lên phía cực. Một cơ chế được nhắc đến là sự mở rộng của Hadley Cell – dải đối lưu nhiệt đới đang nở ra dưới tác động khí hậu, làm dịch chuyển các vùng gió và vùng áp cao (như Pacific High). Gió đổi, ḍng chảy đổi. Trong dữ liệu giai đoạn 1993–2021, mép bắc của Kuroshio Extension được ghi nhận đă dịch lên khoảng 130 dặm do thay đổi gió, trước khi có cú nhảy cực đoan hơn nữa trong 2023–2024.
2023–2024: “sóng nhiệt biển” gần như mỗi ngày, nước ấm ăn sâu 400m
Cú dịch cực đoan 2023–2024 được mô tả là một sự kiện cực trị: mép bắc của Extension có lúc vươn gần đến mũi phía bắc Honshu. Các đo đạc đại dương học tại vị trí mới cho thấy nước có thể ấm hơn b́nh thường tới khoảng 18°F (xấp xỉ 10°C theo cách quy đổi gần đúng), và lớp ấm này ăn xuống độ sâu khoảng 400 mét. Thậm chí có giai đoạn kéo dài khoảng một năm rưỡi (từ tháng 4/2023 đến tháng 8/2024), khu vực rơi vào trạng thái “marine heatwave” dữ dội gần như mỗi ngày.
Và biển nóng không ở yên ngoài biển. Cơ quan khí tượng Nhật ghi nhận các điều kiện đại dương cực đoan đă góp phần tạo nên mùa hè nóng kỷ lục trên đất liền ở miền bắc Nhật năm 2023. Một nhóm nghiên cứu khác c̣n liên hệ ḍng nước ấm ngoài khơi với mưa cực đoan tại Chiba (gần Tokyo) vào tháng 9/2023. Khi nhiệt và ẩm từ biển được “bơm” lên khí quyển đúng thời điểm, đất liền nhận phần hậu quả.
Nghề cá và bữa cơm: khi ḍng chảy đổi nhịp, cá đi lạc – và kombu có thể không c̣n đủ cho nồi dashi
Nhật Bản là đất nước sống cùng biển. Nên cú đổi đường của Kuroshio không chỉ là đồ thị khoa học, mà là nỗi lo ở cảng cá. Ở miền trung Nhật, một ngư trường cá thu lớn bị đảo lộn. Dù meander đă được tuyên bố kết thúc, cộng đồng đánh bắt nói thẳng: phục hồi “ngay lập tức” là điều không có thật; lượng cá thu hiện chỉ c̣n khoảng 20–30% so với 10 năm trước – một cú đánh đau kiểu âm thầm mà kéo dài.
Ở bờ Sanriku phía đông bắc – nơi vốn giàu nhờ ḍng Oyashio lạnh chảy xuống – câu chuyện lại là sự thay thế: khi Kuroshio Extension tràn lên, nó đẩy Oyashio ra xa, kéo nhiệt độ biển đổi tông. Cá hồi Thái B́nh Dương, cá thu đao (saury)… trở nên khó nắm bắt hơn, như thể các đàn cá đă “đổi lịch hẹn” mà không báo trước.
Nhưng có một thứ c̣n chạm vào văn hóa sâu hơn cá: kombu. Loại tảo bẹ này là nền của “dashi” – nước dùng linh hồn của nhiều món Nhật. Và kombu chỉ thu hoạch được ở vùng gần Hokkaido, nơi đang chịu tác động bởi thay đổi ḍng chảy và nhiệt độ. Có nhà khoa học cảnh báo kombu suy giảm mạnh, và văn hóa dashi có thể bị lung lay nếu nguồn này tiếp tục đứt găy. Khi một ḍng nước ấm đi sai đường, đôi khi thứ bị đe dọa không chỉ là doanh thu, mà là hương vị kư ức.
Ḍng chảy đă lùi bớt, nhưng nỗi lo c̣n đó: thời đại “dao động mạnh” có thể mới chỉ bắt đầu
Gần đây, mép bắc của Kuroshio Extension có dấu hiệu lùi xuống một chút, về khoảng 37° vĩ Bắc – vẫn cao theo nghĩa lịch sử nhưng không c̣n cực đoan như đợt vọt lên trước. Tuy vậy, điều làm các nhà khoa học trăn trở là tính “dao động”: vị trí ḍng chảy có thể tiếp tục lên xuống khó đoán, và cường độ biến động có thể c̣n tăng. Với ngư dân, “hết meander” không đồng nghĩa “hết khổ”; biển cần thời gian để tự sắp lại nhịp, c̣n con người th́ phải trả hóa đơn từng ngày.
Có người nh́n hiện tượng này như một “bài học sống”: một cơ hội hiếm để thấy đại dương của 100 năm sau sẽ giống ǵ, ngay trong đời ḿnh. Và nếu đúng như vậy, th́ câu chuyện Kuroshio không chỉ là chuyện của Nhật Bản. Nó là lời nhắc rằng đại dương đang đổi h́nh, đổi dốc, đổi nhịp; và những ǵ tưởng bất biến – từ đường đi của một ḍng hải lưu cho tới mùi vị nồi nước dùng – cũng có thể bị xê dịch chỉ v́ một “con sông” dưới mặt biển rẽ sai một khúc.
