Nhà Tây Tấn (265–316) là sự kế tục của Tào Ngụy sau khi Tư Mã Viêm chiếm quyền lực, và có thủ đô tại Lạc Dương hoặc Trường An. Tây Tấn thống nhất Trung Quốc năm 280, nhưng sau đó bị rơi vào một cuộc nội chiến và cuộc xâm lược của Ngũ Hồ...
Nhà Tây Tấn là một vương triều quan trọng trong lịch sử Trung Hoa, đánh dấu giai đoạn kết thúc cục diện chia cắt thời Tam Quốc và mở ra một thời kỳ thống nhất ngắn ngủi nhưng đầy biến động. Triều đại này do Tư Mã Viêm sáng lập, tồn tại trong hơn nửa thế kỷ, để lại nhiều dấu ấn cả về thành tựu lẫn những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sụp đổ.
Tiền đề hình thành nhà Tây Tấn bắt nguồn từ quá trình gia tộc họ Tư Mã từng bước nắm giữ thực quyền trong triều đình Tào Ngụy. Tư Mã Ý, một đại thần lão luyện của Ngụy, từ sau khi Ngụy Minh Đế Tào Duệ qua đời năm 239 đã trở thành trụ cột chính trị, khi các hoàng đế kế vị đều còn nhỏ tuổi và không có thực quyền. Sau khi Tư Mã Ý mất năm 251, hai con là Tư Mã Sư và Tư Mã Chiêu tiếp tục kiểm soát triều chính. Việc Tư Mã Sư phế lập hoàng đế, rồi Tư Mã Chiêu giết Ngụy Đế Tào Mao năm 260, cho thấy quyền lực của họ Tư Mã đã vượt xa hoàng thất Tào Ngụy. Đến khi Tư Mã Chiêu qua đời năm 264, con trai ông là Tư Mã Viêm kế thừa toàn bộ cơ nghiệp, nắm cả chính quyền lẫn quân đội.
Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm. Ảnh: Chat GPT.
Năm 266, Tư Mã Viêm buộc Ngụy Nguyên Đế Tào Hoán thiện nhượng ngôi báu, chính thức xưng đế, lập ra nhà Tấn, sử gọi là Tây Tấn để phân biệt với Đông Tấn về sau. Như vậy, nhà Tây Tấn được thành lập năm 266 và vị hoàng đế đầu tiên là Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm. Ngay từ khi lên ngôi, Tư Mã Viêm đã truy tôn tổ tiên là Tư Mã Ý, Tư Mã Sư và Tư Mã Chiêu làm hoàng đế, qua đó củng cố tính chính danh cho triều đại mới.
Thành tựu nổi bật nhất của nhà Tây Tấn là việc thống nhất Trung Hoa sau gần một thế kỷ chia cắt. Năm 263, trước khi lập triều, họ Tư Mã đã tiêu diệt Thục Hán. Đến năm 280, Tấn Vũ Đế phát động chiến dịch lớn đánh Đông Ngô, bắt sống Ngô Đế Tôn Hạo, chấm dứt hoàn toàn thời Tam Quốc. Sau khi thống nhất, lãnh thổ nhà Tây Tấn đạt phạm vi rộng lớn, phía bắc vươn tới khu vực trung tâm bán đảo Triều Tiên, phía nam bao trùm toàn bộ Giao Châu, tức miền Bắc Việt Nam ngày nay. So với các triều đại trước đó, phạm vi kiểm soát của Tây Tấn được xem là khá rộng và liền mạch.
Sau thống nhất, triều đình Tây Tấn đối diện với bài toán khôi phục đất nước sau nhiều thập kỷ chiến tranh. Một trong những chính sách đáng chú ý của Tấn Vũ Đế là khuyến khích gia tăng dân số nhằm bù đắp tổn thất nhân lực thời Tam Quốc. Triều đình can thiệp trực tiếp vào hôn nhân, yêu cầu con gái đến 17 tuổi chưa xuất giá thì quan lại phải thay gia đình đứng ra gả chồng. Những gia đình có nhiều con gái còn được miễn dịch, nhằm xóa bỏ tư tưởng trọng nam khinh nữ kéo dài từ thời Chiến Quốc. Nhờ những biện pháp này, đến năm 280, toàn quốc Tây Tấn có hơn 2,45 triệu hộ với hơn 16 triệu nhân khẩu, một con số đáng kể trong bối cảnh hậu chiến.
Về mặt hành chính, nhà Tây Tấn mở rộng và điều chỉnh hệ thống châu quận. Từ 12 châu thời Hán, triều đình chia tách thành 19 châu để dễ quản lý, nhất là tại các vùng biên cương nhiều bất ổn. Song song với đó, Tấn Vũ Đế thực hiện chính sách phân phong chư hầu rất mạnh tay. Ông cho rằng nguyên nhân khiến Tào Ngụy bị soán ngôi là do hoàng đế cô lập, không có thân vương trấn giữ địa phương. Vì vậy, các hoàng thân nhà Tấn được phong đất rộng, có quân đội riêng, số hộ và binh lực được quy định rõ ràng. Về ngắn hạn, chính sách này giúp triều đình nhanh chóng ổn định các vùng xa, nhưng về lâu dài lại trở thành mầm mống tai họa.
Bên cạnh đó, Tây Tấn cũng đạt một số thành tựu quân sự và chính trị trong việc kiểm soát các bộ tộc ngoại tộc. Tấn Vũ Đế từng tiến hành nhiều chiến dịch trấn áp người Tiên Ty, người Khương tại Tần Châu, Lương Châu, tạm thời giữ được sự ổn định ở phía tây bắc. Tuy nhiên, ông lại không giải quyết triệt để vấn đề lưu dân và các tộc người Hồ sinh sống xen kẽ với người Hán trong nội địa, một vấn đề âm ỉ suốt nhiều đời.
Nhà Tây Tấn tồn tại tổng cộng 52 năm, từ năm 266 đến năm 316, với bốn vị hoàng đế: Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm, Tấn Huệ Đế Tư Mã Trung, Tấn Hoài Đế Tư Mã Xí và Tấn Mẫn Đế Tư Mã Nghiệp. Trong đó, chỉ có Tấn Vũ Đế là người có năng lực thực sự. Sau khi ông mất năm 290, triều đại nhanh chóng suy yếu.
Nguyên nhân sụp đổ của nhà Tây Tấn xuất phát từ nhiều yếu tố đan xen. Trước hết là sự yếu kém của người kế vị. Tấn Huệ Đế Tư Mã Trung nổi tiếng là một hoàng đế đần độn, không đủ khả năng xử lý triều chính. Quyền lực rơi vào tay hoàng hậu Giả Nam Phong và các phe phái trong hoàng tộc, dẫn đến những cuộc thanh trừng đẫm máu ngay trong cung đình.
Sai lầm chí mạng thứ hai chính là chính sách phân phong chư hầu. Khi trung ương suy yếu, các thân vương có binh quyền trong tay liền quay sang tranh đoạt quyền lực, dẫn đến Loạn bát vương. Cuộc nội chiến này kéo dài nhiều năm, khiến hàng trăm nghìn người thiệt mạng, kinh tế suy sụp, ruộng đất bỏ hoang, triều đình trung ương gần như tê liệt.
Cùng lúc đó, chính sách đối với các tộc người ngoại tộc ngày càng thiếu nhất quán. Việc vừa dung nạp, vừa đàn áp, lại thiếu khả năng hòa hợp dân tộc khiến nhiều nhóm lưu dân nổi dậy. Các thế lực người Hồ như Hung Nô, Tiên Ty thừa cơ phát triển, hình thành những chính quyền độc lập ngay trên đất Tây Tấn. Tiêu biểu nhất là Lưu Uyên, người lập ra nhà Hán Triệu, từng bước đánh chiếm các vùng trọng yếu của Trung Nguyên.
Đỉnh điểm của sự sụp đổ là việc kinh đô Lạc Dương thất thủ năm 311, Hoài Đế bị bắt, triều đình tan rã. Dù Tây Tấn cố gắng chống đỡ tại Trường An dưới thời Tấn Mẫn Đế, nhưng trong tình trạng cô lập, thiếu viện binh và nội bộ chia rẽ, triều đình không thể trụ vững. Năm 316, Trường An bị quân Hán Triệu chiếm, Tấn Mẫn Đế ra hàng, đánh dấu sự diệt vong hoàn toàn của nhà Tây Tấn.
Nhìn tổng thể, nhà Tây Tấn là một triều đại mang tính chuyển tiếp lớn. Triều đình này đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử là thống nhất Trung Hoa sau thời Tam Quốc, khôi phục trật tự trong một giai đoạn ngắn. Tuy nhiên, những sai lầm trong thiết kế thể chế, đặc biệt là phân quyền quá mức cho hoàng tộc, cộng với sự yếu kém của người kế vị và chính sách dân tộc thiếu tầm nhìn, đã khiến nhà Tây Tấn nhanh chóng sụp đổ. Sự tan rã của Tây Tấn không chỉ khép lại một vương triều, mà còn mở ra thời kỳ loạn lạc kéo dài với Ngũ Hồ thập lục quốc và sự hình thành của nhà Đông Tấn ở phương Nam.
Vietbf @ Sưu tầm
