Bạn có thể tiên đoán sự thất bại trong quan hệ luyến ái đến 94% hay không? Có lẽ chỉ có một chuyên gia tâm lý có vợ là nhà điều trị tâm lý có thể làm điều đó. Đó chính là John và Julie Gottman.
Có lẽ nhiều bạn ở Việt Nam đã biết về mô hình Tam giác Tình yêu ( intimacy, passion, and commitment) của Robert Sternberg – ông này xem chừng ám ảnh về tam giác, cái gì cũng xếp thành ba góc, kể cả trí thông minh [analytical, creative, and practical]. Bạn cũng có thể biết cả Sue Johnson với Emotion-Focused Therapy với nghiên cứu về sự kết nối, gắn bó, và luyến ái. Dĩ nhiên tôi biết bạn biết một người nữa, nhưng tôi sẽ không nhắc đến,"Ngôn ngữ tình yêu" của Gary Chapman, vì nó được coi là ngụy khoa học bởi có rất ít hoặc không có bằng chứng khoa học nào ủng hộ ý tưởng rằng mỗi người có một "ngôn ngữ tình yêu" duy nhất chủ đạo, hoặc việc kết hợp các ngôn ngữ tình yêu là chìa khóa cho các mối quan hệ thành công.
John Gottman, một nhà nghiên cứu và nhà trị liệu hôn nhân nổi tiếng, đã dành hàng thập kỷ quan sát hàng trăm cặp đôi trong “Phòng Thí Nghiệm Tình Yêu” [Love Lab] để xác định những yếu tố cốt lõi chi phối sự bền vững của một mối quan hệ. Ông quan sát không chỉ các biểu cảm khuôn mặt hay cường độ lời nói, mà còn chú ý đến những thay đổi về nhịp tim, tông giọng, cũng như các chuyển động phi ngôn ngữ. Từ đó, Gottman nhận thấy rằng tình yêu tự thân khó duy trì nếu thiếu giao tiếp trung thực, tôn trọng lẫn nhau và đặc biệt là những tương tác tích cực phải nhiều gấp bội so với xung đột. Ông đề cập đến “tỷ lệ 5:1”, tức cứ năm khoảnh khắc ấm áp, hỗ trợ và gắn kết sẽ bù đắp cho một lần bất đồng hay chỉ trích, giúp cả hai nuôi dưỡng mối quan hệ dài lâu.
Quan trọng hơn, Gottman nhấn mạnh tầm quan trọng của hành vi “sửa chữa” (repair attempt) sau mỗi xung đột. Đó có thể là một câu xin lỗi, một lời xoa dịu hoặc thậm chí là vài phút tạm thời ngưng tranh cãi để cả hai bình tĩnh. Bất kỳ cử chỉ nào truyền tải thông điệp “tôi quan tâm” hoặc “tôi trân trọng mối quan hệ này” đều có thể trung hòa căng thẳng và đánh tan bầu không khí tiêu cực. Tuy nhiên, Gottman cũng cảnh báo về “Bốn Kỵ Sĩ Khải Huyền” có khả năng tiên báo sự đổ vỡ: chỉ trích (criticism), phòng thủ (defensiveness), khinh miệt (contempt) và làm ngơ (stonewalling). Những thái độ và hành vi này khi tích tụ đủ lâu sẽ dần làm xói mòn thiện ý và lòng tin, khiến một quan hệ vợ chồng hoặc lứa đôi rất khó hàn gắn.
Theo nghiên cứu của Tiến sĩ John Gottman, ông tuyên bố có thể dự đoán khả năng ly hôn của một cặp đôi với độ chính xác khoảng 94% bằng phương pháp phân tích các hành vi và kiểu giao tiếp cụ thể trong một mối quan hệ. Bốn loại hành vi độc hại có khả năng tàn phá hôn nhân mang tính dự báo rất cao về đổ vỡ, trước hết là chỉ trích [criticism. Nó không dừng lại ở việc nhận xét hay góp ý một lỗi cụ thể mà còn bao hàm sự công kích tính cách và phẩm giá của người bạn đời. Nó có thể biểu hiện từ hành vi cằn nhằn đến phê phán khắc nghiệt. Khi chỉ trích, người ta thường đổ hết trách nhiệm lên đối phương thay vì nhìn nhận bản thân hoặc tình huống. Hành vi này thường bắt nguồn từ những tổn thương cũ, cảm giác bất mãn dồn nén, thậm chí những trải nghiệm bị phán xét trong tuổi thơ, dẫn đến xu hướng công kích ngay cả khi người khác phạm lỗi nhỏ nhặt.
Tiếp đó, phòng thủ [defensiveness] là phản ứng hầu như không chịu nhận trách nhiệm và thường bao gồm đổ lỗi ngược lại cho hoàn cảnh hay cho chính người bạn đời. Xu hướng này có thể xuất hiện ở những ai mang nỗi sợ bị tổn thương hay phê bình. Họ có thể luôn nghĩ rằng mọi phát biểu của bạn đời đều nhắm mục đích tấn công mình và đáp trả từ nhẹ nhất là chống chết đến tấn công ngược lại. Kỳ vọng quá cao, trạng thái căng thẳng kéo dài, hoặc những mô hình giao tiếp trong gia đình khi còn nhỏ đều góp phần nuôi dưỡng cách phản ứng phòng thủ. Sự phòng thủ cũng liên quan mật thiết đến phản xạ cơ thể của hệ thần kinh, dẫn đến trạng thái “chiến-hay-chạy” khiến con người đóng lại mọi cánh cửa lắng nghe và thường xuyên giữ tư thế sẵn sàng chống đỡ bất cứ lời trách móc nào.
Đáng báo động nhất là khinh miệt [contempt], khi một người dùng lời lẽ mỉa mai, miệt thị, xúc phạm, nhạo báng để thể hiện thái độ coi thường hay khinh bỉ. Đây được xem là biểu hiện xói mòn sâu sắc lòng tôn trọng và niềm tin vào mối quan hệ. Theo Gottman, khinh miệt xuất hiện khi giận dữ và oán giận đã tích tụ đủ lâu, làm mất đi thiện chí muốn hiểu hoặc hàn gắn với người kia. Về lâu dài, trạng thái khinh miệt còn được nuôi dưỡng bởi những tổn thương chưa được giải quyết, khiến người trong cuộc dần đánh mất khả năng đồng cảm và gắn bó với người bạn đời.
Cuối cùng là phớt lờ hoặc cắt đứt giao tiếp [stonewalling], khi một người hoàn toàn im lặng, lạnh nhạt, lãnh đạm, “đóng băng” trước các nỗ lực giao tiếp bằng cử chỉ hay lời nói của bạn đời. Trạng thái này thường xảy ra sau một chuỗi đỉnh điểm căng thẳng, khi hệ thần kinh “quá tải” và người ta chọn giải pháp rút khỏi cuộc tranh luận thay vì tiếp tục đôi co. Trong bối cảnh ấy, hành vi phớt lờ có thể được xem như cơ chế phòng thủ để tránh đổ thêm dầu vào lửa. Tuy nhiên, sự im lặng kéo dài vô thời hạn dễ khiến người còn lại cảm thấy bị bỏ rơi, thiếu tôn trọng, và rạn nứt dường như trở nên khó hàn gắn hơn. Đặc biệt khi sự im lặng được sử dụng như một phương pháp trừng phạt bạn đời.
Để cải thiện mối quan hệ, theo Gottman các cặp đôi có thể áp dụng một số phương pháp hiệu quả đã được nghiên cứu và chứng minh. Trước hết, việc lắng nghe chủ động đóng vai trò nền tảng, khi các cặp đôi học cách thực sự lắng nghe nhu cầu của nhau và đáp ứng với sự đồng cảm thay vì phán xét. Song song với đó, việc thường xuyên bày tỏ sự ngưỡng mộ và trân trọng đối với những hành vi tích cực của đối phương, cũng như chấp nhận những khác biệt, sẽ giúp củng cố tình cảm. Các nghiên cứu của ông ta cũng chỉ ra rằng tỷ lệ 20:1 giữa việc thể hiện sự quan tâm và phớt lờ nhau là chìa khóa để duy trì mối quan hệ bền vững - điều này có nghĩa là cặp đôi cần chủ động hướng về phía nhau thông qua những cử chỉ và lời nói quan tâm. Cuối cùng, việc xây dựng "bản đồ tình yêu" bằng cách tìm hiểu sâu sắc về suy nghĩ, cảm xúc, giá trị sống, hy vọng và những điều gây căng thẳng cho đối phương sẽ giúp hai người hiểu nhau hơn và có thể hỗ trợ nhau một cách hiệu quả trong cuộc sống hàng ngày.
Bên cạnh những nguyên tắc do Gottman đề xuất, một số chuyên gia khác như Sue Johnson tiếp cận hôn nhân và tình yêu từ góc độ thần kinh học và cảm xúc. Với Liệu pháp Tập trung vào Cảm xúc (Emotion-Focused Therapy), Sue Johnson chú trọng vào việc nhận diện nhu cầu gắn bó cốt lõi của mỗi người và khuyến khích các cặp đôi bộc lộ cảm xúc sâu kín, qua đó tái xây dựng lòng tin và an toàn trong quan hệ. Bằng cách hiểu rõ cách thức não bộ và hệ thần kinh điều phối phản ứng tình cảm, ta không chỉ học được cách tháo gỡ xung đột, mà còn có thể mở đường cho một sự gắn kết yêu thương bền vững hơn.
Theo tôi, muốn giải quyết vấn đề triệt để chúng ta không thể bỏ qua các yếu tố học tập xã hội và chấn thương tâm lý. Đồng thời liệu pháp tâm thể [somatic psychotherapies] và chánh niệm [mindfulness], dù không nằm trong nền tảng nghiên cứu của Gottman, có thể chứng minh vai trò quan trọng trong việc giải quyết các vấn đề giao tiếp và mối quan hệ thông qua góc nhìn về mối liên hệ giữa thân-tâm một cách sâu sắc. Nếu nhìn vào bốn “Kỵ Sĩ Khải Huyền” của Gottman chúng ta không khỏi nhìn thấy trong đó cách một số cha mẹ đối xử với con cái, và những tổn thương phức hợp do chúng gây ra. Những tổn thương tâm lý và trải nghiệm bất an từ thuở nhỏ này có thể tạo nên các cấu trúc tâm-thể, khiến một người trong cặp đội dễ rơi vào trạng thái "chiến-hay-biến" hay “ngất-hay-đông” khi cảm thấy bị đe dọa, thể hiện qua những dấu hiệu như nhịp tim tăng, bắp thịt căng cứng hoặc hô hấp nông. Điều này giải thích vì sao một số người có thể trở nên phòng thủ hoặc phản ứng gay gắt chỉ sau những bất hòa rất nhỏ trong giao tiếp với bạn đời. Tuy nhiên, thông qua việc thực hành chánh niệm và quay về với cảm giác cơ thể, chúng ta có thể sớm nhận diện những dấu hiệu căng thẳng này, từ đó có cơ hội dừng lại, hóa giải cảm xúc và chọn lựa phương pháp giao tiếp ôn hòa hơn, thay vì tiếp tục phản ứng theo những lối mòn gây tổn thương, biểu hiện qua những trò chơi tiêu cực trong tương giao như Eric Bern đã mô tả trong cuốn “Trò Chơi Nhân Loại” chẳng hạn.
Gottman nhấn mạnh rằng không phải lúc nào cũng có thể tránh hoàn toàn bốn “kỵ sĩ” nói trên, bởi ai cũng trải qua giận dữ hay stress. Mấu chốt nằm ở chỗ, nếu vấp phải những khoảnh khắc tiêu cực, ta phải biết “sửa chữa” đúng lúc và nỗ lực thiết lập lại sự kết nối về mặt cảm xúc. Việc tự mình đánh giá nguyên nhân dẫn đến những phản ứng gay gắt; chẳng hạn, bất an còn lại từ một chấn thương quá khứ; cũng là khởi đầu mở ra các cuộc trò chuyện sâu sắc và chân thành hơn. Ở đó, các kỹ thuật trị liệu tâm thể và chánh niệm và những phương pháp dựa trên khoa học não bộ sẽ hỗ trợ con người phá vỡ vòng lặp tiêu cực, trở về trạng thái bình yên và tĩnh lặng. Khi ý thức từng khoảnh khắc của thân tâm, chúng ta có thể chủ động khép lại lối vào của bốn “kỵ sĩ” để gìn giữ mái nhà hạnh phúc – nơi tình yêu được nuôi dưỡng bằng sự tin cậy và đồng cảm bên nhau.
VietBF@sưu tập
