Sau khi Nga đ́nh chỉ tham gia, hiệp ước New START có thể được nối lại nếu Moskva - Washington cùng nhượng bộ, nhưng điều này rất khó xảy ra.
Phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov ngày 28/2 tuyên bố Nga sẽ không tham gia trở lại hiệp ước cắt giảm vũ khí hạt nhân New START với Mỹ tới khi nào Washington lắng nghe lập trường của Moskva. "Không thể đảm bảo an ninh cho một quốc gia bằng cách đánh đổi an ninh của quốc gia khác", ông Peskov nói, kêu gọi phương Tây, dẫn đầu là Mỹ, "thay đổi thái độ với Nga".
Giới quan sát cho rằng giữa những căng thẳng chồng chất như hiện nay, Mỹ khó đáp ứng yêu cầu này của Nga để nối lại hiệp ước New START, trong khi Moskva cũng sẽ không chấp thuận đề nghị thanh sát của Washington. Điều đó khiến tương lai của hiệp ước hạt nhân duy nhất c̣n lại giữa hai cường quốc trở nên mờ mịt.
Các máy bay ném bom chiến lược Tu-95MC trong video do Bộ Quốc pḥng Nga công bố hôm 15/2. Ảnh: Reuters.
Tổng thống Vladimir Putin hôm 21/2 thông báo Nga sẽ đ́nh chỉ tham gia New START, hiệp ước được Washington và Moskva kư từ năm 2010 và sẽ hết hạn vào tháng 2/2026.
New START cho phép hai nước xác minh quá tŕnh tuân thủ hiệp ước bằng cách tiến hành các hoạt động thanh sát kho vũ khí hạt nhân của nhau nhiều lần mỗi năm. Nó cũng yêu cầu hai bên trao đổi thông tin thường xuyên về các hoạt động và khí tài quân sự chiến lược, nhằm tránh hiểu lầm hoặc xảy ra sự cố bất ngờ.
Nga và Mỹ nắm giữ phần lớn kho vũ khí hạt nhân của thế giới, với mỗi bên sở hữu khoảng 4.000 đầu đạn. New START được coi là công cụ kiểm soát quan trọng, bởi lănh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev và tổng thống Mỹ Ronald Reagan năm 1985 từng tuyên bố "không có bên nào thắng trong một cuộc chiến tranh hạt nhân và nó không bao giờ được phép xảy ra".
Dù quyết định đ́nh chỉ tham gia New START, Tổng thống Putin tuyên bố Nga không hoàn toàn từ bỏ hiệp ước và Moskva cũng không t́m cách tăng số lượng vũ khí hạt nhân sở hữu.
"Tổng thống Putin không nói rằng 'tôi sẽ bỏ qua hạn chế của hiệp ước và triển khai thêm hàng ngh́n đầu đạn hạt nhân'", Lynn Rusten, phó chủ tịch chương tŕnh Chính sách Hạt nhân Toàn cầu tại viện nghiên cứu Sáng kiến Đe dọa Hạt nhân, trụ sở ở Washington, Mỹ, cho hay. "Tôi nghĩ đây là cách hợp pháp để Nga chấm dứt hoạt động thanh sát kho vũ khí hạt nhân mà Mỹ tiến hành".
Hoạt động kiểm tra kho vũ khí hạt nhân giữa Nga và Mỹ theo hiệp ước New START đă bị đ́nh trệ từ năm 2021 do Covid-19. Suốt nhiều tháng qua, Mỹ đă cố gắng nối lại hoạt động thanh sát, nhưng Nga từ chối.
Bộ Ngoại giao Mỹ gần đây công bố báo cáo thường niên về việc thực hiện New START, cho rằng Nga không tuân thủ hiệp ước v́ ngăn Mỹ tiến hành các cuộc kiểm tra tại hiện trường và không tổ chức họp Ủy ban Tư vấn Song phương (BBC) theo khung thời gian đă định.
Rusten đánh giá đ́nh chỉ New START giống như cách để Nga tạo cơ sở pháp lư cho việc họ không cho phép tổ chức các cuộc kiểm tra vũ khí hạt nhân theo hiệp ước.
"'Đ́nh chỉ' là một thuật ngữ khéo léo hàm ư rằng họ có cơ sở pháp lư cụ thể. Khi một bên không tuân thủ hiệp ước, đây là một trong những lựa chọn dành cho bên c̣n lại", Rusten cho hay. "Trong trường hợp này, Moskva dường như muốn nói rằng họ phải làm vậy v́ Washington là bên vi phạm trước. Nga có lẽ đang liên kết nó với nỗ lực ủng hộ Ukraine của Mỹ".
Nga cáo buộc Mỹ đang tiến hành một cuộc chiến hỗn hợp trên mọi mặt trận chống lại Nga và cố ư làm leo thang xung đột ở Ukraine, cho rằng Washington đă làm thay đổi cơ bản môi trường an ninh toàn cầu.
Theo Rusten, việc đ́nh chỉ tham gia New START của Nga trước mắt sẽ chưa châm ng̣i cuộc chạy đua vũ khí hạt nhân, bởi Moskva chưa rút hoàn toàn khỏi hiệp ước và vẫn để ngỏ cánh cửa đàm phán với Mỹ.
"Nhưng tôi lo ngại chúng ta sẽ sớm chạm tới ngưỡng đó, bởi đây là hiệp ước hạt nhân cuối cùng giữa Mỹ và Nga c̣n hiệu lực. Rơ ràng, nó đang đứng trước nguy cơ bị phá vỡ. Nó sẽ hết hạn năm 2026 và không có cuộc đối thoại nào giữa Mỹ và Nga về những ǵ sẽ diễn ra sau đó", ông cảnh báo.
Moskva khẳng định sẽ tiếp tục thông báo cho Washington về bất kỳ vụ phóng tên lửa đạn đạo nào, nhưng không nói rơ liệu họ có tiếp tục gửi thông báo về việc điều chuyển các khí tài quân sự chiến lược có thể mang đầu đạn hạt nhân hay không.
"Theo quy định của New START, mỗi khi điều chuyển một khí tài chiến lược như máy bay ném bom hoặc tàu ngầm, Mỹ và Nga đều phải thông báo cho nhau nhằm tránh hiểu nhầm", Rusten giải thích.
Sarah Bidgood, giám đốc chương tŕnh Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân Á - Âu tại Trung tâm Nghiên cứu Không phổ biến Hạt nhân James Martin ở California, Mỹ, cho rằng diễn biến này không phải tín hiệu tốt đối với nỗ lực kiểm soát vũ khí toàn cầu.
"Nếu Nga ngừng trao đổi dữ liệu, việc xác minh họ tuân thủ các hạn chế đến đâu sẽ trở nên khó khăn hơn nhiều", Bidgood nói. "Nó cũng sẽ xóa bỏ những nguồn thông tin minh bạch quan trọng, khả năng dự đoán và liên lạc thường xuyên giữa Washington và Moskva, những thứ được cho là cần thiết hơn bao giờ hết".
Ngoài New START, Mỹ và Nga cũng bị ràng buộc bởi Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT).
"NPT là một phần thiết yếu trong quá tŕnh không phổ biến vũ khí hạt nhân và giải trừ quân bị", Bidgood nói. "Điều VI của hiệp ước yêu cầu các quốc gia thành viên, cả sở hữu và không sở hữu vũ khí hạt nhân, phải 'tham gia những cuộc đàm phán thiện chí về biện pháp hiệu quả nhằm chấm dứt sớm cuộc chạy đua vũ trang và giải trừ vũ khí hạt nhân'".
"Nó buộc các nước phải tham gia quá tŕnh đàm phán, điều thực sự quan trọng trong môi trường hiện nay. Nhưng thứ chúng ta cần là kết quả của những cuộc đàm phán đó", bà nhấn mạnh.
NPT có hiệu lực từ năm 1970 với 191 quốc gia kư kết. Tuy nhiên, theo giới quan sát, nó lại thiếu những quy định về trao đổi thông tin và kết nối mà New START cung cấp giữa hai cường quốc hạt nhân lớn nhất thế giới.
Theo Rusten, quyết định của Nga cho thấy nỗ lực kiểm soát vũ khí hạt nhân, điều từng được coi là cần thiết và mang lại lợi ích chung, giờ đây lại bị suy yếu bởi khác biệt ngày càng lớn về địa chính trị giữa Mỹ và Nga.
"Cần nhấn mạnh rằng đ́nh chỉ tham gia là một quyết định chính trị có thể đảo ngược. Nhưng tương lai đảo ngược đó rất mờ mịt, v́ chúng ta không biết nó sẽ xảy ra trong điều kiện hay hoàn cảnh nào", Bidgood nói.
"Tôi không chắc hiệp ước này sẽ tồn tại đến hết thời hạn của nó. Và tôi không hiểu làm thế nào chúng ta có thể đi đến một thỏa thuận khác để thay thế nó nếu ta thậm chí không thể đàm phán", Rusten cho biết thêm. "Chúng ta đang hướng tới thời khắc mà lần đầu tiên trong 70 năm, lực lượng hạt nhân của Mỹ và Nga sẽ hoàn toàn không chịu bất cứ ràng buộc nào".
