Nhà Kim là một triều đại tồn tại 119 năm (1115–1234), trải qua mười vị hoàng đế, và bị liên quân Mông Cổ – Nam Tống diệt vong do sự kết hợp giữa ngoại xâm mạnh và nội lực yếu kém.
Nhà Kim là một triều đại phong kiến nổi bật trong lịch sử Trung Quốc thời trung đại, do người Nữ Chân sáng lập và cai trị miền bắc Trung Hoa đại lục từ đầu thế kỷ XII đến đầu thế kỷ XIII. Đế chế này tồn tại trong gần một thế kỷ hai thập kỷ, đóng vai tṛ quan trọng trong các biến động chính trị – quân sự của khu vực Đông Á thời bấy giờ. Nhà Kim chính thức ra đời vào năm 1115 khi thủ lĩnh người Nữ Chân tuyên bố thành lập triều đại và kéo dài tới năm 1234, tổng cộng tồn tại 119 năm trước khi bị diệt vong bởi các thế lực ngoại xâm và nội chiến leo thang.
Nhà Kim được thành lập bởi Hoàn Nhan A Cốt Đả, một thủ lĩnh của bộ tộc Nữ Chân thuộc ḍng họ Hoàn Nhan. Ông thống nhất các bộ lạc người Nữ Chân vào đầu thế kỷ XII và nắm quyền lănh đạo phong trào chống lại triều đại nhà Liêu do người Khiết Đan kiểm soát miền bắc Trung Quốc. Năm 1115, Hoàn Nhan A Cốt Đả xưng đế, chính thức thành lập triều đại Đại Kim, đặt kinh đô ban đầu tại Hội Ninh phủ (nay thuộc A Thành, tỉnh Hắc Long Giang), khởi đầu cho một thời kỳ mới của lịch sử Trung Quốc.
Trong suốt thời gian tồn tại, nhà Kim trải qua mười đời hoàng đế kế vị nhau. Các vị vua này đều thuộc ḍng họ Hoàn Nhan, nối tiếp nhau cai trị và điều hành đất nước trong bối cảnh chiến tranh và biến động triền miên. Những vị hoàng đế tiêu biểu của nhà Kim gồm có Kim Thái Tổ, Kim Thái Tông, Kim Hưng Tông, Kim Chương Tông, Kim Thế Tông, Kim Tuyên Tông, Kim Ai Tông, Kim Mạt Đế...
Các lịch sử gia thường thống kê rằng nhà Kim có khoảng mười vị hoàng đế kế thừa ngai vàng, mỗi người giữ vai tṛ trong từng giai đoạn cụ thể của lịch sử triều đại, đối mặt với thách thức khác nhau từ nội trị tới ngoại xâm.
Việc nhà Kim thành lập và mở rộng quyền lực liên quan chặt chẽ tới sự sụp đổ triều Liêu. Sau khi thống nhất bộ tộc và lập quốc, Kim nhanh chóng tấn công và xóa sổ nhà Liêu vào năm 1125. Sau đó, quân Kim tiếp tục chiến tranh chống nhà Bắc Tống, đánh chiếm kinh đô Biện Lương (nay là Khai Phong) vào năm 1127, buộc hoàng đế Tống và nhiều thành viên hoàng tộc đầu hàng, đánh dấu sự sụp đổ của Bắc Tống và sự phân chia quyền lực giữa hai miền bắc – nam của Trung Quốc trong thế kỷ XII.
Trong giai đoạn đầu và giữa của triều đại, nhà Kim phát triển khá mạnh mẽ cả về mặt quân sự, chính trị và hành chính. Họ tiếp thu nhiều thể chế cai trị từ các triều đại Trung Hoa truyền thống, đồng thời giữ lại các đặc trưng bộ lạc của người Nữ Chân. Việc áp dụng ḥa quyện giữa mô thức cai trị Hán hóa và lối quản lư truyền thống giúp triều Kim duy tŕ hệ thống chính quyền hiệu quả trong một thời gian dài.
Tuy nhiên, từ cuối thế kỷ XII sang đầu thế kỷ XIII, nội lực của nhà Kim bắt đầu suy yếu do nhiều nguyên nhân khác nhau. Một phần nguyên nhân là mâu thuẫn nội bộ giữa người Nữ Chân và người Hán trong nội bộ đế quốc, dẫn tới sự bất đồng trong chính sách cai trị và ảnh hưởng tới ổn định xă hội. Sức ép từ các phong trào nổi loạn trong các vùng nông thôn và sự chia rẽ trong giới quư tộc cũng góp phần làm suy giảm nội lực của triều Kim.
Song quan trọng hơn cả là sự trỗi dậy và xâm lược của Đế quốc Mông Cổ. Bắt đầu từ năm 1211, người Mông Cổ dưới sự lănh đạo của Thành Cát Tư Hăn tiến hành cuộc xâm lược kéo dài nhằm vào lănh thổ nhà Kim. Quân Mông Cổ sử dụng chiến thuật cơ động, kỵ binh tinh nhuệ, đồng thời khai thác sự suy yếu nội bộ của Kim để tấn công từ nhiều hướng. Trong ṿng hơn hai thập niên, các trận chiến liên tiếp khiến quân Kim thất bại nặng nề và mất dần lănh thổ.
Cuộc chiến Mông – Kim kéo dài, đi kèm với nhiều thất bại quân sự, thiếu thốn tài chính và mất niềm tin trong quân dân, đă đưa nhà Kim tới bờ vực sụp đổ. Đặc biệt là khi liên minh giữa Mông Cổ và Nam Tống h́nh thành trong những năm cuối cùng của triều đại Kim, áp lực chiến tranh càng trở nên dữ dội và không thể chống đỡ. Liên quân Mông – Tống bao vây và chiếm đóng kinh đô cuối cùng của nhà Kim tại Thái Châu vào năm 1234, buộc Kim Ai Tông thoái vị và đưa Kim Mạt Đế lên ngôi nhưng chỉ tại vị trong vài giờ trước khi bị giết. Sự kiện này chính thức đánh dấu sự diệt vong của nhà Kim sau 119 năm tồn tại.
Nguyên nhân diệt vong của nhà Kim là sự kết hợp giữa áp lực ngoại xâm mạnh mẽ từ Đế quốc Mông Cổ, nội lực suy yếu do mâu thuẫn chủng tộc và chính trị, cũng như không thể duy tŕ liên minh bền vững với các thế lực khác trong vùng. Cuối cùng, nhà Kim trở thành một trong những vương triều bị xóa sổ trong bối cảnh Trung Quốc thời trung đại đầy biến động, mở đường cho sự trỗi dậy sau này của nhà Nguyên do người Mông Cổ thống nhất toàn bộ đất nước.
Như vậy, nhà Kim là một triều đại tồn tại 119 năm (1115–1234), trải qua mười vị hoàng đế, và bị liên quân Mông Cổ – Nam Tống diệt vong do sự kết hợp giữa ngoại xâm mạnh và nội lực yếu kém.
