Nhà Liêu của người Khiết Đan là một đế quốc có tầm ảnh hưởng lớn trong lịch sử Đông Á. Nó ra đời vào năm 907, tồn tại hơn hai trăm năm trước khi bị nhà Kim xóa sổ vào 1125. Suốt thời gian tồn tại, nhà Liêu có 9 vị hoàng đế
Nhà Liêu, hay còn gọi là Đế quốc Liêu của người Khiết Đan, từng là một trong những cường quốc mạnh mẽ nhất ở Đông Á trong suốt hơn hai thế kỷ. Đây là một đế quốc hình thành vào thời kỳ hỗn loạn sau khi nhà Đường sụp đổ, do người Khiết Đan – một dân tộc du mục sinh sống trên vùng thảo nguyên phía bắc Trung Quốc – sáng lập và cai trị. Người Khiết Đan đã xây dựng một nhà nước lớn mạnh, thống nhất vùng Đông Bắc Á rộng lớn, bao gồm phần lãnh thổ của ngày nay thuộc Trung Quốc phía bắc, Mông Cổ, và một phần của bán đảo Triều Tiên.
Nhà Liêu chính thức ra đời vào năm 907, ngay sau thời điểm cuối cùng của nhà Đường. Tuy nhiên, trong nhiều sử liệu, năm 916 mới được coi là mốc chính thức khởi đầu đế quốc này khi Gia Luật A Bảo Cơ, người đứng đầu bộ lạc Khiết Đan, chính thức xưng đế và đặt tên cho quốc gia theo phong cách triều đại Trung Hoa. Sự ra đời của Nhà Liêu đánh dấu bước chuyển hóa quan trọng từ một liên minh bộ lạc sang một đế quốc chính quy với hệ thống cai trị kiểu Trung quốc.
Kể từ khi thành lập đến thời điểm bị lật đổ, triều Liêu tồn tại trong khoảng 218 năm (nếu tính từ 907) hoặc khoảng 209 năm (nếu tính từ 916). Trong suốt thời gian đó, nhà Liêu đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển và thử thách: từ mở rộng lãnh thổ, tổ chức lại bộ máy chính quyền, đến cạnh tranh trực tiếp với các triều đại lân cận, đặc biệt là nhà Tống ở phía nam.
Người Khiết Đan nổi tiếng với sự thiện chiến. Ảnh minh hoạ.
Những năm đầu của Nhà Liêu là thời kỳ mở rộng bành trướng. Dưới sự lãnh đạo của các hoàng đế đầu tiên như Liêu Thái Tổ và Liêu Thái Tông, lực lượng Khiết Đan ổn định được quyền kiểm soát và bắt đầu mở rộng thế lực sang vùng đồng bằng phía nam, đôi khi đối đầu với các quốc gia của người Hán. Các hoàng đế này đã thiết lập hệ thống quản lý kép cho đế quốc, trong đó gồm cơ chế cai trị theo kiểu du mục cho dân tộc bản địa, đồng thời xây dựng hệ thống quan lại và hành chính theo kiểu truyền thống Trung Hoa để quản lý các vùng đất mới chiếm được.
Trong tổng số lịch sử của Nhà Liêu, đế quốc này có 9 vị hoàng đế trị vì liên tục cho đến khi sụp đổ. Các vị hoàng đế này đều thuộc dòng họ Gia Luật, dòng họ cai trị truyền thống của người Khiết Đan. Danh sách các hoàng đế Liêu bắt đầu với Liêu Thái Tổ Gia Luật A Bảo Cơ và kết thúc với Liêu Thiên Tộ Đế Gia Luật Diên Hi – vị hoàng đế cuối cùng nắm quyền trước khi đế quốc sụp đổ. Trong suốt thời gian tồn tại, các hoàng đế Liêu lần lượt kế thừa và cai quản đế quốc, đối diện với thách thức từ bên ngoài cũng như nội bộ, biểu hiện qua các cuộc chiến tranh, cải cách và phản loạn trong nội trị.
Sự tồn tại kéo dài của nhà Liêu không chỉ đến từ sức mạnh quân sự mà còn bởi cơ chế cai trị linh hoạt và khả năng dung hợp giữa văn hóa du mục và nếp cai trị Trung Hoa. Ban đầu, Khiết Đan duy trì truyền thống riêng của mình, đồng thời học hỏi kỹ thuật hành chính và từ các triều đại Trung Hoa trước đó để quản lý một đế quốc đa dân tộc. Đây là lý do khiến nhà Liêu có thể duy trì quyền lực khá ổn định trong hơn hai thế kỷ.
Tuy nhiên, từ thế kỷ XI trở đi, đế quốc đã bắt đầu suy yếu bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Sự suy giảm niềm tin trong nội bộ, tham nhũng, thất bại trên chiến trường trước các thế lực mới nổi, đặc biệt là nhà Kim của người Nữ Chân, đã khiến Liêu dần mất lợi thế. Người Nữ Chân, từng là chư hầu của Liêu, đã lớn mạnh và thành lập triều đại riêng, tiến hành khởi nghĩa chống lại quyền thống trị của người Khiết Đan.
Đến năm 1125, nhà Liêu chính thức bị nhà Kim tiêu diệt sau một loạt chiến dịch quân sự. Quân Kim đã tấn công và chiếm đóng kinh đô của Liêu, buộc vị hoàng đế cuối cùng là Liêu Thiên Tộ Đế phải tháo chạy. Sự thất bại hoàn toàn của Liêu chứng minh sự chuyển dịch quyền lực lớn trong khu vực Đông Bắc Á, mở đường cho sự trỗi dậy mạnh mẽ của nhà Kim tiếp theo thiết lập quyền lực tại miền bắc Trung Quốc.
Di sản của nhà Liêu còn được ghi nhận ở nhiều khía cạnh khác nhau. Về mặt văn hóa và chính trị, sự thành công của họ trong việc kết hợp giữa truyền thống du mục của người Khiết Đan và cấu trúc hành chính kiểu Trung Hoa đã tạo nên một hình mẫu cai trị hiệu quả cho nhiều đế quốc kế tiếp ở khu vực này. Về mặt quân sự, nhà Liêu đã từng là mối đe dọa đối với nhà Tống, buộc triều đại này phải thiết lập mối quan hệ hòa hoãn và công nhận quyền lực Liêu thông qua việc trả triều cống.
Như vậy, nhà Liêu của người Khiết Đan là một đế quốc có tầm ảnh hưởng lớn trong lịch sử Đông Á. Nó ra đời vào năm 907, tồn tại hơn hai trăm năm trước khi bị nhà Kim xóa sổ vào 1125. Suốt thời gian tồn tại, nhà Liêu có 9 vị hoàng đế, mỗi vị đóng góp vào lịch sử phức tạp của một đế quốc đa văn hóa, quân sự hùng mạnh nhưng cuối cùng cũng không tránh khỏi sự sụp đổ trước những thế lực mới nổi.
Vietbf @ Sưu tầm
