Cuộc chiến giữa Nga và Ukraine đã bước sang năm thứ 4 và ngày càng leo thang, khiến nhiều chuyên gia đặt câu hỏi liệu mọi thứ có thể đã diễn ra khác đi nếu Ukraine không từ bỏ kho vũ khí hạt nhân của mình hồi thập niên 1990.
Theo Newsweek, một số chuyên gia tin rằng, nếu Kyiv vẫn giữ các đầu đạn hạt nhân thừa hưởng từ Liên Xô, thì Nga có thể đã không phát động chiến tranh vào năm 2022.
Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân giúp nước này tránh bị cô lập quốc tế, nhưng cũng làm giảm khả năng răn đe Nga - Ảnh: Getty
Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân
Sau khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991, Ukraine sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn thứ 3 thế giới với gần 1.900 đầu đạn hạt nhân chiến lược và hàng nghìn vũ khí hạt nhân chiến thuật. Năm 1994, Ukraine ký Bản ghi nhớ Budapest, cam kết từ bỏ vũ khí hạt nhân và chuyển giao số vũ khí này cho Nga để đổi lấy sự đảm bảo an ninh từ Nga, Mỹ và Anh.
Vào thời điểm đó, quyết định này được hoan nghênh vì giúp Ukraine nhận được sự hỗ trợ tài chính từ phương Tây. Tuy nhiên, theo thời gian, một số chính trị gia Ukraine và phương Tây bắt đầu nghi ngờ về tính khả thi của những đảm bảo an ninh này, đặc biệt là sau khi Nga sáp nhập Crimea vào năm 2014 và cuộc chiến tranh năm 2022 bùng nổ.
Nhưng liệu Ukraine sở hữu vũ khí hạt nhân có thể ngăn chặn những sự kiện đó, hay nó sẽ chỉ làm leo thang căng thẳng giữa Nga và Ukraine?
Vũ khí hạt nhân có ngăn chặn được cuộc chiến?
Nhà khoa học chính trị John Mearsheimer, người từng lập luận vào năm 1993 rằng Ukraine nên giữ lại vũ khí hạt nhân để răn đe Nga, vẫn giữ nguyên quan điểm này. Ông cho rằng nếu Ukraine sở hữu vũ khí hạt nhân, Nga sẽ không phát động cuộc chiến năm 2022 do nguy cơ leo thang.
"Vũ khí hạt nhân là công cụ răn đe tối thượng", Mearsheimer nhấn mạnh. Ông tin rằng Moscow sẽ không mạo hiểm tấn công một quốc gia có vũ khí hạt nhân, đặc biệt khi điều đó có thể đẩy Ukraine đến chỗ buộc phải sử dụng loại vũ khí này để bảo vệ sự tồn vong của mình.
Mariana Budjeryn, chuyên gia tại Trung tâm Belfer của Đại học Harvard (Mỹ), đồng tình rằng một Ukraine có vũ khí hạt nhân có thể ngăn cản một cuộc xung đột quy mô lớn, nhưng không loại bỏ hoàn toàn nguy cơ giao tranh. Theo bà, Nga vẫn có thể tiến hành các cuộc xung đột biên giới hoặc sáp nhập Crimea như đã xảy ra vào năm 2014.
Ngoài ra, bà Budjeryn lập luận rằng nếu Ukraine vẫn sở hữu vũ khí hạt nhân vào năm 2014, Mỹ và châu Âu có thể đã phản ứng quyết liệt hơn trước động thái của Nga nhằm tránh nguy cơ leo thang hạt nhân.
Đáp trả các ý kiến khác cho rằng Ukraine đã từ bỏ vũ khí hạt nhân một cách vội vàng, chuyên gia Budjeryn khẳng định thực tế phức tạp hơn nhiều.
Theo bà, sau sự sụp đổ của Liên Xô, các vũ khí hạt nhân còn lại trên lãnh thổ Ukraine không thể tự động hoạt động do chúng được tích hợp vào hệ thống chiến lược của Liên Xô. Vì vậy, Kyiv không thể ngay lập tức sử dụng chúng làm công cụ răn đe mà cần phải đầu tư lớn vào công nghệ, cơ sở hạ tầng và đào tạo nhân lực để vận hành độc lập.
"Quá trình đó sẽ mất nhiều thời gian và đòi hỏi nguồn lực đáng kể - hai yếu tố mà Ukraine rất thiếu vào đầu những năm 1990", bà Budjeryn giải thích.
Bên cạnh đó, áp lực từ cộng đồng quốc tế, đặc biệt là Mỹ và Nga, đã khiến Ukraine khó giữ lại vũ khí hạt nhân. Vào thời điểm đó, nền kinh tế Ukraine đang suy yếu, và giữ lại vũ khí hạt nhân có thể khiến Kyiv bị cô lập về ngoại giao và kinh tế.
Nga luôn duy trì lập trường cứng rắn đối với việc phổ biến vũ khí hạt nhân ở các nước láng giềng, thể hiện qua phản ứng của Moscow đối với các hệ thống phòng thủ tên lửa của NATO tại Đông Âu. Mỹ và NATO cũng có thể không ủng hộ Ukraine mạnh mẽ như hiện nay nếu nước này vẫn sở hữu vũ khí hạt nhân.
Điều đó có thể làm suy yếu vị thế quốc tế của Ukraine và giảm cơ hội nhận được hỗ trợ tài chính, quân sự từ phương Tây. Mỹ, Anh và Pháp - những nước từng ủng hộ Bản ghi nhớ Budapest - có thể đã áp đặt lệnh trừng phạt hoặc hạn chế quan hệ ngoại giao với Ukraine để ngăn chặn nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân.
Ông Mearsheimer thừa nhận rằng tại thời điểm đó, không có sự đồng thuận mạnh mẽ trong nội bộ Ukraine về việc giữ lại vũ khí hạt nhân. Hơn nữa, do áp lực từ cả Mỹ và Nga, Ukraine hầu như không có lựa chọn nào khác ngoài việc tuân theo cam kết giải trừ quân bị.
Liệu Ukraine có thể tái phát triển năng lực hạt nhân?
Trong bối cảnh xung đột kéo dài, một số ý kiến đặt ra khả năng Ukraine tái phát triển năng lực hạt nhân như một biện pháp răn đe trong tương lai. Tuy nhiên, chuyên gia Budjeryn cho rằng điều này khó xảy ra trong ngắn hạn.
"Nếu Ukraine có tiền để đầu tư vào vũ khí, họ sẽ ưu tiên vũ khí thông thường hơn", bà nhận định. Các hệ thống vũ khí tầm xa và các phương tiện răn đe phi hạt nhân khác sẽ là lựa chọn thực tế hơn để đối phó với Nga.
Hơn nữa, nếu Ukraine cố gắng phát triển lại chương trình hạt nhân, Nga có thể tìm cách ngăn chặn điều đó bằng mọi giá. Ông Mearsheimer cho rằng hiện nay Nga xem việc Ukraine sở hữu vũ khí hạt nhân là mối đe dọa lớn hơn rất nhiều so với đầu những năm 1990, và sẽ không để điều đó xảy ra.
"Theo thời gian, động cơ của Nga nhằm đảm bảo Ukraine không có vũ khí hạt nhân chỉ ngày càng tăng. Cần phải nhớ rằng vào đầu những năm 1990, Nga và Ukraine không phải là kẻ thù không đội trời chung. Trên thực tế, mối quan hệ giữa hai nước khá tốt. Nhưng ngày nay, không ai tranh cãi về điều đó. Trên thực tế, ngược lại mới đúng... và sự thù hận ở cả hai bên là rất lớn. Không đời nào người Nga lại cho phép Ukraine có được vũ khí hạt nhân", ông Mearsheimer nói.
Đảm bảo an ninh cho Ukraine
Khi các cuộc đàm phán hòa bình đang được đề cập, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đã kêu gọi phương Tây cung cấp bảo đảm an ninh để tránh một cuộc tấn công khác trong tương lai. Tuy nhiên, đến nay, những yêu cầu này chưa nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ Mỹ.
Tuy nhiên, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã gợi ý trong một cuộc phỏng vấn của Fox News vào ngày 26.2 rằng "điều mà Ukraine thực sự cần là một biện pháp răn đe… để khiến bất kỳ ai muốn theo đuổi họ một lần nữa trong tương lai phải trả giá đắt". "Và điều đó có thể được thảo luận, và không chỉ có nước Mỹ. Ý tôi là, người châu Âu có thể tham gia vào việc đó", ông Rubio nói.
Ông Mearsheimer cho rằng Ukraine không thể tự mình răn đe Nga và cần sự hỗ trợ từ phương Tây. "Người Nga đã nói rõ ràng rằng Ukraine phải trung lập, và điều đó có nghĩa là không có bảo đảm an ninh nào từ phương Tây, và điều đó có nghĩa là Ukraine phải tự lực cánh sinh, và Ukraine không thể tự mình đưa ra chiến lược quân sự khả thi để kiềm chế Nga hoặc ngăn chặn Nga trong một cuộc xung đột hoặc trong một cuộc khủng hoảng trong tương lai", ông nói.
Tuy nhiên, bà Budjeryn thấy một giải pháp thay thế. Bà lập luận rằng biện pháp phòng thủ tốt nhất của Ukraine sẽ là một khuôn khổ theo kiểu NATO - tích hợp quân đội Ukraine với các lực lượng châu Âu ở một mức độ nhất định.
Theo bà Budjeryn, điều này có thể được thực hiện thông qua chia sẻ công nghệ, sản xuất vũ khí chung và hợp tác tình báo với các nước NATO. Nếu Ukraine được tích hợp vào hệ thống phòng thủ châu Âu ở mức độ nhất định, Nga sẽ phải đối mặt với rủi ro lớn hơn nếu tiến hành một cuộc tấn công mới.
"Ukraine sẽ phải được tăng cường năng lực phòng thủ theo cách khiến Nga không thể tấn công họ lần nữa. Với sự giúp đỡ của các đối tác châu Âu và các đối tác khác - đó là thông qua việc xây dựng lực lượng vũ trang Ukraine với sự giúp đỡ của phương Tây. Thông qua tất cả những điều ở cấp độ hoạt động này, điều đó sẽ phải định hình và về cơ bản là tích hợp Ukraine, ở một mức độ đáng kể, vào kiến trúc quốc phòng và châu Âu", bà Budjeryn cho hay.
Nhìn chung, quyết định từ bỏ vũ khí hạt nhân của Ukraine không phải là một sai lầm mà là lựa chọn hợp lý xét trong bối cảnh chính trị và lịch sử thời điểm đó. Ukraine cần một chiến lược an ninh vững chắc để đối phó với những thách thức trong tương lai, và sở hữu vũ khí hạt nhân không phải là giải pháp bền vững. Thay vào đó, nước này có thể tập trung vào việc củng cố năng lực quân sự thông thường, mở rộng hợp tác quốc tế và duy trì chính sách đối ngoại cân bằng với cả Nga và phương Tây.
Trong bối cảnh hiện nay, giải pháp hòa bình lâu dài có thể mang lại lợi ích thiết thực hơn so với việc duy trì căng thẳng và đối đầu quân sự. Nga đã khẳng định rằng một Ukraine trung lập, không gia nhập NATO, là điều kiện cần thiết để đảm bảo hòa bình. Nếu Kyiv chấp nhận một lộ trình dựa trên trung lập và hợp tác khu vực, căng thẳng có thể giảm bớt, giúp ổn định tình hình trong dài hạn. Một chính sách đối ngoại linh hoạt, kết hợp với các biện pháp an ninh vững chắc, sẽ giúp Ukraine duy trì sự ổn định mà không cần đến vũ khí hạt nhân.
