Sau chiến thắng của ứng cử viên Zoran Mamdani (tự nhận là người “xã hội chủ nghĩa dân chủ”) tranh chức thị trưởng thành phố New York, một email mà tỷ phú Peter Thiel, đồng sáng lập công ty chuyển tiền qua mạng Paypal, gửi cách đây năm năm được lan truyền mạnh mẽ.
Trong email, được viết từ năm 2020, gửi ông Mark Zuckerberg, tổng giám đốc FaceBook (nay là Meta); Marc Andreessen, tỷ phú công nghệ ở Silicon Valley; và một số doanh nhân công nghệ khác, ông Thiel viết: “Khi 70% thế hệ Millennials (thế hệ sinh ra khoảng từ năm 1981 đến 1996) nói rằng họ ủng hộ chủ nghĩa xã hội, chúng ta không thể coi họ là ngu ngốc hay bị tẩy não. Chúng ta cần hiểu tại sao.”
Nhà tỷ phú sáng lập Paypal, một người ủng hộ cho Tổng Thống Donald Trump, nhấn mạnh trong buổi phỏng vấn với tờ Free Press hôm Thứ Sáu rằng các luật về quy hoạch đất đai chặt chẽ và giới hạn xây dựng giúp thế hệ “baby boomers” già nua hưởng lợi vì giá trị bất động sản tăng cao, nhưng lại gây thiệt hại lớn cho giới trẻ, khiến họ rất khó mua nhà, mắc nợ nhiều hơn và tụt hậu trong nấc thang sở hữu.
“Nếu quý vị biến giới trẻ thành giai cấp vô sản, thì đừng ngạc nhiên khi họ trở thành cộng sản,” ông Thiel cảnh báo.
Ông Thiel cũng cho rằng chưa chắc giới trẻ thực sự yêu thích chủ nghĩa xã hội mà họ chỉ ngày càng mất niềm tin vào chủ nghĩa tư bản.
“Theo một nghĩa nào đó, họ thiên tả hơn, nhưng thực chất là họ nghĩ ‘chủ nghĩa tư bản không giúp được gì cho tôi,’ hoặc ‘chủ nghĩa tư bản chỉ là cái cớ để người khác lợi dụng mình’,” tỷ phú Thiel nhận xét.
Lập luận then chốt của ông Thiel là khi cánh cửa bước vào sở hữu tài sản bị khóa giới trẻ bị đẩy vào địa vị lao động thuần túy, và khuynh hướng chính trị tất yếu của nhóm này sẽ dịch chuyển sang tả khuynh, từ dân chủ xã hội đến cộng sản.
Tuy nhiên, ông Thiel cũng nhấn mạnh rằng chưa chắc giới trẻ thật sự yêu thích chủ nghĩa xã hội mà chỉ vỡ mộng với một chủ nghĩa tư bản đã ngưng mang lại lợi ích cho họ.
Thế hệ nắm quyền sở hữu và thế hệ của nợ nần
Peter Thiel, nhà đầu tư huyền thoại của Silicon Valley, không nói vào hư không. Email ông gửi cách đây năm năm cho tỷ phú Zuckerberg và Andreessen, hai gương mặt biểu tượng của giới tư bản công nghệ.
Nội dung cho thấy đây là cuộc đối thoại nội bộ giữa những người nắm vận mệnh của chủ nghĩa tư bản Mỹ thời hiện đại thế kỷ 21.
Trong bức thư ấy, Thiel không mỉa mai giới trẻ; ông cảnh báo chính những người cùng đẳng cấp với mình rằng khi 70% của nhóm Millennials ngả về chủ nghĩa xã hội, đó không phải là vì họ ngu ngốc, không phải vì bị “tẩy não,” mà vì hệ thống xã hội hiện tại đã đẩy họ ra bên lề.
Thế hệ Boomers, những người sinh trong kỷ nguyên bùng nổ sau Thế Chiến II, đang được hưởng lợi từ tài sản, đất đai và cổ phiếu tăng giá liên tục. Trong khi đó, thế hệ Millennials bước vào tuổi trưởng thành giữa khủng hoảng nợ sinh viên, giá nhà leo thang, và thị trường lao động bất ổn.
Thiel nói đúng khi nhận định việc quy hoạch đô thị chặt chẽ và chi phí xây dựng bị giới hạn, người có đất trở nên giàu hơn, còn người đi thuê phải “chạy ăn từng bữa.” Đó không chỉ là bất bình đẳng kinh tế mà là bất bình đẳng thế hệ.
Hiện thực tư bản: Trò chơi mà người đến sau không còn chỗ
Có một sự thật phũ phàng trong nền kinh tế hậu 1980, đó là lợi nhuận không còn đến từ sáng tạo, mà đến từ sở hữu. Những người “lên tàu” từ thập niên 1980 được hưởng trái ngọt của lãi suất thấp, chính sách ưu đãi thuế và chứng khoán phình to. Những người đến sau, dù làm việc nhiều hơn, lại mãi ở tầng dưới của nấc thang sở hữu tài sản.
Thiel nhìn thấy điều đó, và ông gọi tên nó bằng thứ ngôn ngữ ít chính trị gia Mỹ nào dám dùng “proletarianization, ” sự vô sản hoá.
Khi những người trẻ không còn cơ hội sở hữu, không còn niềm tin rằng nỗ lực làm việc sẽ được đền đáp, niềm tin vào hệ thống tư bản bị sụp đổ, và họ tìm đến những hệ tư tưởng mới dù là xã hội dân chủ hay cực tả.
Khi cách mạng trở thành chuyện của… người già
Tỷ phú Thiel cũng nói thêm một điều sâu cay: “Nếu nước Mỹ trở nên xã hội chủ nghĩa, đó sẽ là chủ nghĩa xã hội của người già.” Một lời mỉa mai!
Một đất nước từng tự hào là biểu tượng của năng động và trẻ trung, nay lại bị chi phối bởi gerontocracy, chính trị của tuổi già. Các chính sách phúc lợi, y tế, hưu trí… được các chính trị gia bảo vệ thiết kế để giữ vững trật tự của thế hệ cao niên (siêng năng đi bầu) đang sở hữu tài sản, trong khi tương lai của người trẻ bị dồn vào ngõ cụt, phải làm việc để duy trì và bảo vệ cho thế hệ già.
Thiel không kêu gọi cách mạng, ông chỉ mô tả sự bế tắc của một xã hội nơi từ ngữ “cách mạng” giờ đồng nghĩa với… “các bà ngoại 70 tuổi đi biểu tình chính trị để đòi Medicare.”
Bế tắc giới trẻ: Khi làm việc siêng năng không còn đồng nghĩa với sở hữu
Trên khắp các nền kinh tế phát triển, đặc biệt tại Hoa Kỳ, giới trẻ đang đối mặt với thế bế tắc thế hệ. Ngay cả khi có việc làm ổn định, họ vẫn không thể mua nổi nhà trong bối cảnh giá nhà tăng vọt, lãi suất thế chấp cao kỷ lục, và yêu cầu tiền đặt cọc (deposit) ngày càng lớn.
Cùng lúc đó, chi phí bảo hiểm y tế và sinh hoạt hằng ngày từ thực phẩm đến đi lại đều tăng mạnh do lạm phát kéo dài. Hệ quả là một nghịch lý: Một thế hệ làm việc chăm chỉ không kém cha mẹ mình nhưng không thể bước qua ngưỡng kinh tế để đạt được ổn định và sở hữu.
Chính sự đứt gãy giữa lao động và an sinh này là nền tảng của tâm trạng vỡ mộng mà Thiel đã chỉ ra. Với nhiều người Millennials và Gen Z (sinh từ khoảng năm 1997 đến 2012), “có việc làm” giờ đây không còn đồng nghĩa với “xây dựng được cuộc sống.”
Cảnh báo gửi đến chính giới tỷ phú
Một điểm đáng chú ý không phải chỉ là việc Thiel nói gì, mà là ông nói với ai.
Ông không gửi email ấy cho chính trị gia, mà gửi cho những người sáng lập thế giới công nghệ digital hiện đại là Zuckerberg, là Andreessen, những người đang điều khiển không chỉ dữ liệu, mà cả nhận thức và giá trị của thế hệ trẻ.
Trong hai thập niên qua, chủ nghĩa tư bản toàn cầu đã bước vào cái mà các nhà sử học kinh tế gọi là “kỷ nguyên tỷ phú,” một thời đại mà tài sản và quyền lực chính trị hòa làm một, đặc biệt trong giới tinh hoa công nghệ.
Những nhân vật như Elon Musk, Peter Thiel, cùng nhóm các tỷ phú vận động phía sau Donald Trump, là minh chứng rõ ràng cho việc khối tài sản khổng lồ có thể chuyển hoá thành ảnh hưởng chính trị thực tế.
Trong các cuộc khủng hoảng lớn, khủng hoảng tài chính 2008, đại dịch COVID-19, và hiện nay là thời kỳ lạm phát hậu phong tỏa, tình trạng bất bình đẳng xã hội không giảm mà tăng nhanh hơn.
Trong khi tiền lương trì trệ, doanh nghiệp nhỏ phá sản, thì tổng tài sản của giới tỷ phú Mỹ tăng hơn gấp đôi chỉ trong giai đoạn 2020–2024. Nguyên nhân từ các kế hoạch cứu nguy kinh tế của chính phủ đẩy giá cổ phiếu và bất động sản lên cao, tạo ra hiệu ứng bùng nổ tài sản cho những ai đã sở hữu vốn.
Trái lại, giới trẻ Millennials và Gen Z lại gánh hậu quả: mất việc, thuê nhà đắt đỏ, nợ tăng chồng chất.
Mỗi cuộc khủng hoảng đều là một lần chuyển dịch giá trị tài sản từ lao động sang vốn, từ người trẻ sang người già, từ tầng lớp làm thuê sang tầng lớp sở hữu tài sản.
Sự đan xen giữa giới tỷ phú và chính trị càng làm sâu thêm hố khoảng cách
Tỷ phú Elon Musk không chỉ nắm giữ công nghệ vũ trụ và năng lượng, mà còn kiểm soát hạ tầng thông tin qua nền tảng mạng xã hội X, trao cho ông quyền lực tuyên truyền chưa từng có trong lịch sử doanh nghiệp tư nhân.
Còn Peter Thiel, một nhà đầu tư mạo hiểm kiêm chiến lược gia ý thức hệ, rót vốn cho các ứng viên bảo thủ cực hữu, cổ súy tự do hoá thị trường và giảm thuế, những chính sách làm giàu thêm giới nắm vốn nhưng bào mòn hệ thống an sinh xã hội.
Cùng lúc, mạng lưới các tỷ phú hậu thuẫn Trump liên kết lợi ích tài chính với chủ nghĩa dân túy quốc gia, vừa bảo vệ tài sản vừa khuấy động cảm xúc quần chúng.
Kết quả là bất bình đẳng kinh tế biến thành bất bình đẳng chính trị.
Tầng lớp 0.01% các tỷ phú này không chỉ sở hữu phần lớn tài sản quốc gia, mà còn tác động đến luật pháp, truyền thông, và quy định quản lý nhằm bảo vệ lợi ích của họ.
Liệu lời Thiel có trở thành tiên tri?
Peter Thiel, một người từng đầu tư vào Facebook, Palantir và ủng hộ Donald Trump, không hề là cấp tiến. Những điều ông nhìn thấy là thật: Khi chủ nghĩa tư bản ngừng hoạt động cho người trẻ, họ sẽ ngừng tin vào chủ nghĩa tư bản.
Có lẽ tỷ phú Thiel không định tiên tri, nhưng nhận xét của ông có nền tảng lịch sử: Khi đa số dân chúng bị loại ra khỏi cuộc chơi quyền sở hữu và chi phí sinh hoạt leo thang, đó là dấu chỉ của các đợt tái cấu trúc chính trị sâu xa hơn.
Kinh nghiệm lịch sử của cuộc cách mạng Anh ở thế kỷ 17 và vụ phá ngục Bastille khơi mào Cách Mạng Pháp thế kỷ 18 minh chứng nguyên lý đó: Khi giới địa chủ và quý tộc nắm trong tay đất đai, đặc quyền và ảnh hưởng với hoàng gia, còn nông dân thì chìm trong đói nghèo và nợ nần.
Ngày nay, lãnh địa không còn là ruộng đất mà là dòng vốn và hạ tầng kỹ thuật số, nhưng cấu trúc quyền lực vẫn tương tự: Thiểu số tinh hoa kiểm soát năng suất và chính sách, còn đa số lao động cảm thấy toàn bộ hệ thống không còn thuộc về họ.
Như lời cảnh báo của Peter Thiel, khi một thế hệ bị gạt khỏi quyền sở hữu, họ sẽ không còn bảo vệ hệ thống đó. Lịch sử đã chứng minh rằng khi tài sản tập trung cùng với quyền lực chính trị, lời kêu gọi tái phân phối tài sản xã hội không còn là lý thuyết, mà trở thành phản ứng tất yếu.
