Sau 6 năm rời quê hương theo hai con sang Mỹ và Australia định cư. Bà Nguyễn Thị Hương quyết định trở về Việt Nam, sống một ḿnh trong căn nhà ở quận 8, TP HCM.
Bà Hương từng làm y tá, chồng mất sớm, một ḿnh nuôi hai con gái ăn học. Khi bà nghỉ hưu được chục năm, các con lần lượt lập gia đ́nh, ổn định cuộc sống ở nước ngoài và đón mẹ sang.
Năm 2019 bà sang California (Mỹ), nghĩ ḿnh sẽ sớm thích nghi với cuộc sống xứ người v́ bà nói được tiếng Anh, tính cách thoải mái, cởi mở.
Nhưng bà nhanh chóng thấy hụt hẫng. Ở Mỹ, con gái, con rể và cháu đi làm cả ngày. Cộng đồng người Việt đông nhưng sống rải rác, ai cũng bận, không thể tṛ chuyện hay ghé thăm.
Để chống chọi buồn chán, bà tự bắt xe buưt đi siêu thị gần nhà, ra ngoài cho khuây khỏa. Tại quầy thanh toán, nhân viên nói nhanh, mặt lạnh lùng, đẩy hàng qua loa như không muốn phục vụ. Cảm giác bị kỳ thị khiến từ đó bà ngại ra ngoài, giao tiếp.
Một lần ngồi trong công viên, bà Hương được một phụ nữ dúi vào tay 10USD, v́ tưởng là người vô gia cư. Khoảnh khắc đó khiến bà khóc và quyết định về nước.
Con gái thứ hai đón bà sang Australia nhưng t́nh h́nh không khá hơn. Mọi thứ vẫn xa lạ, nhịp sống nhanh, nhà cửa thưa thớt. Việc duy nhất trong ngày của bà là làm sạch khoảng sân vườn. "Cô đơn đến nỗi tôi nhặt tay từng chiếc lá cho vào túi, không dám cào v́ sợ hết lá, không c̣n việc ǵ làm", bà kể.
Ở Australia ba tháng, bà Hương nhất quyết đ̣i về. Năm 2023, bà trở lại Việt Nam, sửa lại căn nhà ở quận 8, TP HCM, chia làm hai phần, một nửa để ở, một nửa cho thuê làm tiệm phở.
Mỗi ngày, bà Hương nh́n người ra vào tấp nập, tṛ chuyện rôm rả trước tiệm phở, thấy ḷng nhẹ nhơm. Đề pḥng vấn đề sức khỏe bất ngờ, bà để sẵn thuốc men ở đầu giường, điện thoại luôn trong tầm tay để gọi cấp cứu khi cần.
"Nhưng với tôi, cuộc sống này mới thật sự là sống", bà nói.
Quyết định trở về Việt Nam sau 8 năm ở Canada của Minh Tâm khiến tất cả bạn bè và gia đ́nh rất sốc và gọi đây là "ư định điên rồ".
Cô gái 30 tuổi đă có công việc và cuộc sống ổn định ở Canada. Minh Tâm nói không gặp trở ngại ǵ trong hội nhập ngoại trừ cảm giác đeo đuổi suốt 8 năm rằng ḿnh không thuộc về nơi này.
Cô sống một ḿnh, ban ngày làm nghiên cứu trong trường, buổi tối và cuối tuần làm thêm ở trung tâm thương mại. Có tuần cô làm đủ 7 ngày, rời nhà từ sớm, về khi trời đă tối. Tâm thường ghé siêu thị, mua gà quay, rau và bánh ḿ. Một con gà ăn cả tuần, sáng bánh ḿ, tối cơm với rau luộc và thịt gà. "Cuộc sống đơn độc, lặp đi lặp lại", cô nói.
Ư định trở về của Tâm xuất phát từ hai khoảnh khắc. Trong đợt về thăm nhà năm ngoái. Khi máy bay hạ cánh xuống Nội Bài, cảm giác nhớ nhà bất ngờ trào lên.
"Chỉ khi đặt chân xuống quê hương, nỗi nhớ mới trỗi dậy", cô nói. Khoảnh khắc thứ hai đến vào một buổi trưa, khi cô nằm mơ thấy bố mẹ khóc và giữ ḿnh ở lại. Tỉnh dậy, cô bần thần một lúc, nh́n qua cửa sổ thấy tán phượng đung đưa trong gió và chợt nhận ra ḿnh, cũng như chúng, thuộc về mảnh đất này.
Anh Nguyễn Thanh B́nh đă chọn về Việt Nam sau 20 năm sống ở TP Regensburg, bang Bavaria, Đức.
Di cư từ năm 10 tuổi, anh nói tiếng Đức như người bản xứ và dần ḥa nhập với cuộc sống phương Tây. Ngoài trải nghiệm không mấy dễ chịu tại Đông Đức, nơi anh từng đối mặt với phân biệt chủng tộc và bạo lực học đường, phần lớn thời gian c̣n lại anh có công việc ổn định và môi trường sống tốt.
Nhưng anh vẫn luôn cảm thấy thiếu một sự kết nối sâu sắc, cảm xúc chỉ t́m thấy trong những mối quan hệ gắn bó đậm chất Á Đông. "Tôi bắt đầu tự hỏi đâu mới là nơi ḿnh thực sự thuộc về", anh nói.
Năm 2023, anh quyết định trở về Việt Nam sau khi bạn thân người Đức qua đời và để lại lời nhắn "Hăy sống đúng với ước mơ của ḿnh".
Quyết định này khiến gia đ́nh và bạn bè bất ngờ, bởi lúc đó anh sắp hoàn tất nghiên cứu tiến sĩ và có vị trí giảng dạy tại một trường đại học danh tiếng ở Đức.
Anh thuyết phục người thân rằng sẽ về thử sống ở Việt Nam hai năm, nếu không phù hợp th́ quay lại. "Tệ nhất th́ tôi cũng có thêm trải nghiệm sống và làm việc tại quê hương, điều mà tôi luôn khao khát", anh nói.
Nhưng khi đă trở về, anh biết ḿnh không muốn ra đi nữa.
Bà Hương và Minh Tâm thuộc nhóm return migrants (người di cư trở về) - người từng định cư ở nước ngoài nhưng quyết định di cư ngược về quê hương. Theo báo cáo Migration Profile Vietnam của tổ chức Di cư quốc tế (IOM), mỗi năm có khoảng 500.000 người Việt từ nước ngoài trở về. Trong đó, nhóm di cư hồi hương khoảng 25.000 người. Nhóm này đang có xu hướng tăng cùng với sự phát triển kinh tế của Việt Nam và mức sống được cải thiện.
Báo cáo của Vụ Các vấn đề kinh tế và xă hội Liên Hợp Quốc (UNDESA), nhiều người Việt thuộc thế hệ thứ hai cho biết cảm thấy không hoàn toàn thuộc về xă hội sở tại nên quyết định trở về. Đặc biệt tại Mỹ, 60% người gốc Việt là người nhập cư, chưa thực sự ḥa nhập về ngôn ngữ, văn hóa và vị thế xă hội.
Nhưng phó giáo sư Catherine Earl, nhà nhân chủng học xă hội tại Đại học RMIT Việt Nam, cho rằng có nhiều nguyên nhân khiến người di cư quay về, không chỉ v́ khó thích nghi với cuộc sống ở nước ngoài.
Các nghiên cứu của bà cho thấy trong thế kỷ 21, di cư không c̣n là hành tŕnh một chiều, chỉ có ra đi. Nhờ toàn cầu hóa, người di cư có xu hướng dịch chuyển giữa nhiều nơi, bao gồm quê hương, nơi học tập, làm việc, lập gia đ́nh và nuôi con.
Dù vậy, nhiều người rơi vào trạng thái lưng chừng, không thật sự thuộc về quốc gia mới. Họ dễ bị tổn thương nếu chưa chuẩn bị đầy đủ cho việc thay đổi môi trường, gặp sốc văn hóa, xa lạ cả về ngôn ngữ, ẩm thực, tôn giáo, khí hậu, lối sống.
Nhiều người cảm thấy hụt hẫng khi thực tế không giống kỳ vọng, hoặc thay đổi mục tiêu khi phát hiện những lựa chọn mới. Thực trạng hồi hương không chỉ xuất phát từ lựa chọn cá nhân, mà c̣n phản ánh khoảng trống chính sách trong giáo dục, việc làm và môi trường tiếp nhận văn hóa.
Nếu không được giải quyết, điều này có thể dẫn đến lăng phí nguồn nhân lực, gián đoạn kết nối xuyên thế hệ và hạn chế quá tŕnh hội nhập toàn cầu của Việt Nam.
"Ngược lại, nếu có chính sách phù hợp, người hồi hương sẽ là lực lượng đóng góp tích cực cho sự phát triển trong nước", bà Catherine Earl nói với VnExpress.
